Жүктөлүүдө...
TYUP.NET
Катталуу Кирүү
Баш барак | Кыргызстандын тарыхы

Кыргыз тили

Акыркы оңдоо:

Кыргыз тили — түрк тилдеринин кыргыз-кыпчак тобуна таандык кыргыз элинин улуттук жана Кыргызстандын мамлекеттик тили.

Кыргыз тили
Кыргыз тилинин жайылуу ареалы
Кыргыз тилинин жайылуу ареалы
Официалдуу абалКыргызстанда ошондой эле Эл аралык уюмдарда: Түрк кеңеши, Евразия экономикалык биримдиги (ЭАБ)
Көзөмөлдөөчү уюмКР президентине караштуу Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссия
Сүйлөөчүлөрдүн жалпы саны4 568 480 адам. (2009)
Абалыкоопсуздукта
Мамлекеттик тил макамы1989-жыл, 23-сентябрь
Кыргыз тил күнүжыл сайын 23-сентябрда
Классификация
Алтай тилдери > Түрк бутагы > Кыпчак тобу > Кыргыз-кыпчак топчосу
Жазуукириллица (мурда: латын, араб)
Тил коддору
  • ГОСТ 7.75–97: кир/кыр 305
  • ISO 639-1: ky
  • ISO 639-2: kir
  • ISO 639-3: kir
  • WALS: kgz
  • Ethnologue: kir
  • IETF: ky
  • Glottolog: kirg1245

Жалпы маалымат

Кыргыз тили жөнүндө маалымат. Кыргыз эли өзүнүн кыйла кылымдык өнүгүү тарыхында ар кайсы жазуу системаларын пайдаланып келген. Кыргыз тилинде башка тилдерден айырмаланып, сөздөрдү (негизинен жыныстык) жактарга таандык кылып бөлүү жок (орусчасы: средний род, женский род, мужской род дегендер).

Илимпоздор арасында кыргыз тили илим тармагында илимге татыктуу эмес дегендер дагы болгон, тарыхый жактан каргандан бул туура эмес ой-толго экени ырасталат, себеби кыргыз тили байыркы тилдерге таандык экени ырасталган.

Кыргыз тили — кыргыз калкынын эң кымбат асыл мурасы. Кыргыз тили — кыргыздын ошондой эле, Кыргыз Мамлекетинин улут жана мамлекет катары көз карандысыздыгын ырастайт.

Бул макалада кыргыз тили жөнүндө гана болушунча кененирээк маалымат берилмекчи.

Кыргыз тили 1989-жылдын, 23-сентябрында мамлекеттик тил катары кабыл алынган. Жана жыл сайын 23-сентябрь «Кыргыз тили күнү» катары белгиленет. Бирок, кабыл алынган күнү деп айтуу туура эмес. Бул болгону кыргыз тилине мамлекеттик макамдын берилишин түшүндүрөт.

Ал эми, кыргыз тилин кабыл алгандай, кыргыздар мурда башка тилде сүйлөшкөн эмес, ошондуктан кабыл алынган деп чаташырбаш керек. Кыргыз тили эзелтен эле кыргыз элинде болгон.

Демек, анда, кыргыз тили качан пайда болгон деген суроо жаралат. Кыргыз тили кыргыз эли пайда болгондо эле жаралган. Ал эми кыргыз тилинин өнүгүүсү, өзгөрүүсү жөнүндө төмөн жактагы кыргыз тилинин тарыхы бөлүмүнөн таанышсаңыз болот.

Кыргыз тили деген эмне? Кыргыз тили алтай тилдеринин, түрк бутагына тийиштүү, кыпчак тобунун, кыргыз-кыпчак топчосуна таандык. Жалпылап айтканда түрк тилдеринин тобуна таандык кыргыздардын тили.

Кыргыз тили, эне тил түшүнүгүнө дагы туура келет, себеби, эне тил деп ар улут өзүнүн тилин айтат. Ал эми, Кыргызстандын көпчүлүгүн түзгөн кыргыздар үчүн эне тили — бул Кыргыз тили. Буга байланыштуу бул эки түшүнүктү алмаштырбоону суранабыз, ошондой эле, тил дагы өзүнчө жалпы түшүнүк жана ал жөнүндө өзүнчө жазып өткөнбүз.

Кыргыз тили сөздөргө бай келип, акын-жазуучуларыбыз, көркөм, таамай, чымчыма, жаман менен жакшыны айырмалаган сөздөрдү мыкты айкалышта колдонуп, кыргыз тилинде сонун чыгармаларды жараткан.

Кылым каарыткан «кыргыз тили» мамлекетти, кыргыз улутун жоголуудан сактайт. Кыргыз тили өнүккөн жана жоголуп кетүүдөн коопсуздукта турган тилдерге кирет.

Кыргыз тили негизинен Кыргызстанда жайылган, бирок, кыргыз диаспоралары бар аймактарда дагы колдонулат, мисалы, Өзбекстан, Казакстан, Кытай, Россия, Тажикстан жана Афганистан.

Кыргыз тилинин негизи мүнөздөлөрү:

Кыргыз тилинин эрте формалары байыркы түрк урууларынын доорунда эле болгон. Орто кылымдарда жана учурдагы мезгилде дагы кыргыз тили казак жана татар тилдерине жакын. XX кылымда орус тилинин таасирине кабылган, өзгөчө лексика жана грамматикасында.

Кыргыз тилиндеги көптөгөн сөздөр көчмөн жашоо образы менен байланыштуу. Мисалы, жол, жылкы ж. б.

Кыргыз тилиндеги тамгалардын саны 36, ө, ң, ү тамгалары кошкондо.

Жалпы түрк тилдеринин башатын изилдеген Кашкарлык Махмуттун «Түрк тилдери жыйнагы» деген китебиндеги көп сөздөр азыр да кыргыз тилинин курамында колдонулуп келет.

Окумуштуулар Орхон-Энесай жазууларын талдаганда, анда учурда колдонулуп жүргөн сөздөр кездешээри аныкталган.

ЮНЕСКОнун мурасына кирген «Манас эпосу» дагы накта кыргыз тилинде экинин эстен чыгарбашыбыз керек.

Кыргыздын, жана буга ылайык кыргыз тилининде ырдаган төкмө акындардын айтыш өнөрүн абройлуу ЮНЕСКО уюму кайталангыс өнөр катары баалаган.

Төкмө акындарыбыз ойлонбостон, жаттабастан, турган жеринен чыгармаларды жаратышкан, мунун бардыгы кыргыз тилинин сөздөргө байлыгы, эчен кылымдар бою такталып-такшалгандыгын билдирет.

Той-топурларда комузчу-ырчыларыбыз кыргыз тилинде ырларын ырдаганда, эл алардын айланасында тегерете чогулуп, тойдун үстүнө той болуп түн ортосуна чейин уланганын тарыхта көптөгөн далилдер бар.

Кыргыз тили эмнени үйрөтөт? Албетте, кыргыз тили биринчи кезекте кыргызча сүйлөгөнгө үрөтөт. Кыргызча чыгармаларды жаратууга, баарлашууга, мамиле түзүүгө үйрөтөт. Ошондой эле, кыргыз элинин маданияты, тарыхы менен таанышууга үйрөтөт. Кыргыз тили кыргызча туура жазууну, сүйлөөнү окутат.

Кыргыз тили канча болумдон турат? Кыргыз тили башка тилдер сыяктуу эле бөлүмдөргө бөлүнбөйт, бирок, анын түзүмүн жана өзгөчөлүктөрүн мүнөздөгөн бир нече аспктилерди белгилөөгө болот: диалекттер, фонетика, грамматика, лексика, жазуу.

Кыргыз тилинин түрк тилдеринен алган орду

Кыргыз тили дүйнөдөгү эң көп жайылган тил бүлөлөрүнүн бири түрк тилдеринин арасында маанилүү орунга ээ. Кыргыз тилинин бул бүлөдөгү ордун мүнөздөгөн кийинкидей аспектилер бар:

Классификация: Кыргыз тили түрк тилдеринин кыпчак тобуна таандык, ал болсо өзүнө казак, кара калпак, ногой жана башка тилдерди камтыйт. Кыпчак тобу түрк тилдеринин башка топторунан айырмалаган бир катар фонеткалык, грамматикалык жана лексикалык өзгөчөлүктөр менен мүнөздөлөт.

Башка тилдерге жакындыгы: Кыргыз тилине эң жакыны — бул казак тили. Бул эки тилдердин грамматикасында, лексикасында жана фонетикасында окшоштуктар көп. А бул алардын кайсы бир деңгээлде өз ара түшүнүктүү кылат. Бирок, убакыттын өтүшү менен көбөйгөн айырмачылыктар дагы бар.

Кыргыз адабий тили

Кыргыз адабий тили жөнүндө түшүнүк бере кетсек — бул официалдуу иш-кагаздарда, адабиятта, массалык маалымат каражаттарында колдонулуучу нормаланган жана кодификацияланган кыргыз тилинин формасы. Ал сүйлөмө диалекттерде негизделип, кээде грамматикалык жана орфографиялык эрежелерге баш ийбейт.

Кыргыз адабий тилинин өзгөчөлүктөрү:

Фонетика жана морфологиясы. Түндүк диалектте негизделген, кийинчерээк түштүк диалектке караганда коңшу тилдердин таасирине кабылган. Сөз жаратуунун аффикстик системасына бай. Башка түрк тилдери сыяктуу үндүүлөрдүн гармониясы мүнөздүү.

Колдонуу чөйрөсү. Кыргызстандык мамлекеттик тилинде, билим берүүдө, мамлекеттик башкарууда, маалымат каражаттарында, көркөм жана илимий адабиятта.

Тарыхы

Кыскача тарыхы

Кыргыз тилинин тарыхы абдан узак убакытты камтып, кыргыз тили эзелки замандан бери эле болуп келген. Мында анын тарыхын кыскача берели, андан кийин деталдуу, маанилүү жактарына токтололу.

Кыргыз эли байыркы тарыхка ээ, демек, кыргыз тили дагы байыркы замандын тереңинен башталат. Кыргыз тили кантип пайда болгону жөнүндө кыска жооп менен айтуу кыйын жана ал тууралуу ушул кыргыз тилинин тарыхы жөнүндөгү бөлүмдөн жооп беребиз.

Кыргыз улуту жөнүндөгү биринчи эскерүүлөр кытай булактарынын болжолдуу биздин заманга чейинки II миң жылдык менен белгиленет. Демек, кыргыз тил дагы дал ошол мезгилден башталат.

Албетте, байыркы замандагы кыргыз тили менен азыркы замандын тили айырмаланган болсо керек, бирок, андай айырмачылыктар боюнча маалымат жок.

Бирок, кыргыз тили качан пайда болгон деген суроого ишенимдүү түрдө, кыргыз тили кыргыздар пайда болгондо эле жаралган деп айтууга болот, башкача айтканда, болжолдуу биздин заманга чейинки II миңинчи жылы (3000 миңдей жыл мурун).

Ушул маалыматтарга таянуу менен кыргыз тилинин тарыхы болжолдуу 3000 миң жылдык мезгилди камтыган байыркы тил экенине ынансо болот.

Кыргыз тилинин келип чыгышы дагы кыргыздын пайда болушу менен байланыштуу, ошого карабастан, кыргыз тилинин калыптануусу кыргыз эли жана Борбордук Азиядагы түрк элдеринин тилдеринин өнүгүүсү менен байланыштуу.

Кыргыз тилинин калыптануусунун жана өнүгүүсүнүн негизги баскыстары:

Байыркы түрк мезгили (VI–X кылымдар). Бул мезгилде кыргыздар түрдүү түрк мамлекеттердин курамына кирген, анын ичинде Түрк жана Уйгур каганаттары. Ал мезгилдеги кыргыз тили башка байыркы түрк тилдерине жакын болуп, орхон жана енисей рун жазуусун колдонгон.

Орто түрк мезгили (XI–XV кылымдар). Кыргыздардын Энесайдан Тянь-Шанга көчүп келүүсүндө кыргыз тили кыпчак жана карлык тилдеринин таасири алдында өнүгө баштаган. Мында кыргыз тили түрк тилдеринен айырмалануучу мүнөзгө ээ боло баштаган.

Орто кеч кылымдык мезгил (XVI–XIX кылымдар). Кыргыз тили көчмөн уруулардын чөйрөсүндө өнүгүүсүн улантып, өзбек, казак жана татар тилдеринин таасирине кабылат. Ал кезде адабий норма жок болчу, тил болсо көбүнчө оозеки түрдө сакталган (мисалы, Манас эпосу).

Заманбап кыргыз тили (XX кылым жана учур чак). XX кылымдын башында кыргыз тилинин кодификациясы башталып, жазуу жаралат (алгач араб, андан соң латын жана акыркысы кириллица негизинде). Совет мезгилинде кыргыз тили официалдуу макамга ээ болуп, билим алууда, адабиятта жана илимде колдонула баштаган.

Заманбап кыргыз тилинин өнүгүү тарыхы

Кыргыз акындары 1917-жылга чейин ыр түрүндөгү чыгармаларды жазышып, лексикалык, фонетакалык жана грамматикалык белгилери жактан алар ар башка диалект, говорлорго тиешелүү болгон. Мындан тышкары, чагатайлашкан кыргыз тилинде бирин-эки китеп да басылып чыккан жана жекече официалдуу каттар жазылган.

Келип чыгышы боюнча кыргыз тили түрк тилдерине таандык. Анткени, ал лексикалык курамы, синтаксистик түзүлүшү жана морфологиялык каражаттары жагынан түрк тилдерине (казак, өзбек, татар ж. б.) жакын турат.

Кыргыз тилинин жазуусунун тарыхынан

Кыргыз тилинин жазуусунун тарыхы — бул кыргыз элинин бай маданиятын жана тарыхын чагылдырган татаал жана узак жол десек болот.

Башында айткандай эле, кытай булактарына ылайык кыргыздар б.з.ч 2 кылымдарда эле болгон. Бирок, кыргыз тилинин биринчи жазуу эстеликтери андан кечирээк мезгилдерге таандык.

Байыркы түрк жазуусу. Кыргыздар колдонгон жазуунун алгачкылары байыркы түрк рун жазуулары болгон. Бул 38 тамгадан турган алфавит Борбордук Азияда VI-X кылымдарда колдонулган.

Араб жазуусу. X-XI кылымдардагы кыргыздар арасындагы Ислам дининин жайылышы менен араб жазуусу кыргыз тилинин негизги жазуусу болгон. Ал диний тексттерди жазуу, жана адабий чыгармаларды түзүү үчүн колдулган.

Кириллица. 1928-жылы СССРде латындаштыруу процесси башталган, жана мында кыргыз тили үчүн латын алфавити иштелип чыккан. Бирок, 1940-жылдары кыргыз тилин кириллицага өткөрүү чечими кабыл алынып, учурдагы жазуу ушул арибде жүргүзүлөт.

Орхон-Енисей жазуулары

Ал эми Орхон-Энесай жазуусундагы байыркы таштардын бетиндеги жазуулар болсо Түштүк-Батыш Монголиядан, Энесайдын өйдөңкү аймагынан, Түштүк Сибирден табылган. Тарыхый эстеликтерде жазылган жазуулардан, алардын көпчүлүгү VII кылымдын аягына тиешелүү болгону ырасталат. Бул Орхон-Енисей жазуулары илимде XVII кылымдын аягынан бери белгилүү болсо да, анын мааниси XIX кылымдын аягында гана чечмеленген.

1897-жылы Академик В. Радлов алардын бардыгын которуп чыккан. Мазмунуна караганда, Енисей эстеликтеринин эң эскиси — Торопа Ичкеринин урматына коюлган бегре жазуусу. Ар нерсе кыргыздын эзелки адабий, ошондой эле, Бегре жазуусун Радлов 648-жылга тиешелүү деп айткан.

Орхон-Енисей жазуулары ислам дининин таралышы (X—XI к.) менен акырындап колдонулбай, унутулуп калган. Түрк топтору араб арибин колдонгон. Араб арабинде түрдүү тарыхый жазуулар, чыгармалар, иштиктүү кагаздар жана башкаларды жазышкан.

XX кылымда, тагыраагы 1924-жылы Кыргыз эли өзүнчө бөлүнүп, өз эне тилинде окуу китептери жазыла баштаган. Алгач улуттук жазуу, реформаланган араб алфавитинде жүргүзүлгөн. Мисалы, биринчи кыргыз тилиндеги чыгарма «Кысса-и Зилзала» (жер титирөө же зилзала) араб арибинде жазылган.

Бирок, буга чейин эле кыргыз тили араб арибинде жазылып келгендиги тууралуу маалыматтар бар, мисалы, 1913-жылы жарыяланган «Мухтасар Тарих-и Кыргызийа» («Кыргыздардын кыскача тарыхы») китеби, ошондой эле, 1914-жылкы — «Тарих-и Кыргыз Шадманийа» («Шабданга арналган Кыргыздардын тарыхы») китеби; булар кыргыз тилинде бирок, араб арибинде жазылган.

Араб ариби кыргыз тилинин фонетикалык түзүлүшүнө ылайык келбегендиктен, 1928-жылдан баштап латын графикасынын негизинде түзүлгөн жаңы алфавит колдонула баштайт. Андан кийин, 1941-жылдан (айрым маалыматтар боюнча 1940-жыл) тартып, орус графикасынын негизинде түзүлгөн жаңы жазууга (кирилицага) өткөн. Азыркы кыргыз жазуусу фонетика-морфологиялык принципке негизделген. Анда орус алфавити толук пайдаланылып, Ң, Ү, Ө тамгалары кошумча киргизилген.

Кыргыз тилинин алып жүрүүчүлөрүнө кыргыздардан тышкары Өзбекстан, Тажикстан, Казакстан, Кытай, Россия, Афганистан жана башка айрым өлкөлөрдө жашаган этникалык кыргыздар да кирет.

Кыргыз адабий тилинин өнүгүшү

Кыргыз адабий тилинин өнүгүшү өзүнө байыркы түрк мезгилинен башат алып, араб жазуусун, адабий тилдин калыптануусун, СССР жана Россия империясынын курамындагы, ошондой эле, эгемендүү Кыргызстан мезгилдериндеги өнүгүүсүн камтыйт.

Енисей жазуулары кыргыз адабиятынын башталгыч булагы катары караса болот, анткени, анда көркөм адабиятка таандык каражаттар (уйкаштык, метафора, гипербола ж. б.) орун алган. Демек, бул Енисейдеги кыргыздардын жазуусу Борбордук Азиядагы (Араб араби) кыргыздардын жазуусу менен айырмаланган десе да болот.

Байыркы түрк мезгилиндеги адабий кыргыз тили. Муну адабий тил деп атуу албетте, кыйын, мында биринчи жазуу эстеликтери менен гана чектелет (VI-X кылымдар, байыркы түрк рун жазуусу).

Араб жазуусундагы адабий тил. X-XI кылымдардагы ислам динин тарашы менен араб жазуусу диний тексттерди, адабий чыгармаларды жаратууда колдонулган. Бул жөнүндө макаланын башында айтып өткөнбүз.

Адабий тилдин калыптануусу. XV-XVIII кылымдарда кыргыздар Тянь-Шанга көчүп келгенде заманбап кыргыз адабий тили калыптана баштаган. Мында кыргыз тили казак жана өзбек тилдери сыяктуу түрк тилдеринин таасирне кабылган. Жана буга жараша түрдүү адабий чыгармалар дагы ушундай тилдердин аралашуусу менен жаралган.

Адабий тилдин СССР жана Россия империясынын курамынадагы өнүгүүсү. XIX кылымда Кыргызстан Россия империясынын курамына кирип, ал орус тилинин кыргыз тилине болгон таасирин күчөткөн. 1928-жылы СССРде латындаштыруу башталып, кыргыз тили үчүн латын алфавити, андан соң 1940-жылы кириллицанын негизинде болгон. Бардык адабий чыгармалар, ырлар, айтыштар, дастандар дал ушул тилде жазыла баштап, учурда дагы кириллица арибинде адабий тил өнүгүп келет.

СССР мезгилдериндеги тарыхынан

Аны менен жарыш СССР өлкөлөрүндө латиницага өтүү жүрүп жаткан. 1927-жылы Кыргыз АССРинин Борбордук Аткаруу Комитети (БАК) латындаштырылган алфавитти араб алфавити менен теңдеш мамлекеттик деп таанып, 30-жылдары араб алфавити официалдуу колдонуу чөйрөсүнөн биротоло четтеген. 30-жылдардын аягында кирилицага өтүү маселеси көтөрүлүп, 40-жылдары латиница четтетилген.

1940-жылдары окумуштуулар жана лингвисттер кирилицада негизделген кыргыз алфавитин иштеп чыгышкан. Ал Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин президиуму тарабынан 1941-жылдын 12-сентябрында бекитилген.

1940-жылы Кыргыз тилинин жана педагогика илимий-изилдөө институту 33 тамгадан турган орус алфавитине алты тамга (Ғ ғ, Җ җ, Қ қ, Ң ң, Ө ө, Ү ү) кошулган вариантын иштеп чыгышкан. Кийинчерээк бул вариант өзгөртүлүп, алты тамганын ордуна үч тамга (Ң ң, Ө ө, Ү ү) гана кошулган.

Окумуштуулардын ою боюнча кыргыз тилинде эки негизги диалектти белгилөөгө болот: түндүк жана түштүк. Биринчиси адабий тилдин негизи болуп калган, ал эми экинчисинде көбүнчө эски сөздөр сакталган. Бул диалекттер жашаган аймактарга жараша говорлорго бөлүнүп кетет.

Кыргыз тилинде өздөштүрүүлөр абдан аз, лексиканын 84-86% кыргыз сөздөрдү.

Жаңы заман

1989-жылы кыргыз тили мамлекеттик статуска ээ болуп 23-сентябрь — Кыргыз тил күнү болуп кабыл алынып, бул күн жыл сайын белгиленип келет. Кыргыз тили жөнүндөгү мыйзам, ошондой эле Кыргызстандын Конституциясы жана башка мыйзамдар жана токтомдор кыргыз тилинин өсүп-өнүгүшүнө мамлекеттик камкордук көрүүнү, кыргыз тилин түбөлүккө сактап калууну көздөйт. 2006-жылдын 10-февралында кыргыз тилине арналган «Кыргыз тил гимни» кабыл алынган.

Заман өзгөрүп интернет пайда болгондо, кыргыз тилиндеги сайттар жаралып, кыргыз тили өнүгүүсүн улантууда.

2011-жылы Руслан Чодоев аттуу жаран https://tamgasoft.kg/program?dl_page=3 сайтында компьютердик офистик программа үчүн кыргыз тилинин орфографиясын текшерүүчү алгачкы модулун иштеп чыккан. Мындан тышкары ошол эле сайтта ө, ү, ң тамгаларын камтыган компьютердик шрифттин, кыргыз тилинин онлайн сөздүгүн чыгарган.

2015-жылдын июнь айында Кыргыз тили «Яндекс Переводчик» кызматына кошулган.

2012-жылы Google Translate сайтына Кыргыз тилин киргизүү маселеси кабыргасынан коюлган бирок, белгисиз себептерден улам иш токтоп калган. 2014-жылдын октябрь айында демилге кайрадан көтөрүлүп, демилгеге 700дөй ыктыярчы катышып, баш-аягы 1 млн ашык фраза, 4 миллионго жакын сөз которулган. Ошентип, Google Translate сайтына Кыргыз тили 2016-жылдын 17-февралында киргизилген.

Кийинчерээк, «Сорос-Кыргызстан» фондусу тарабынан https://tili.kg (учурда иштебейт) кыргызча онлайн сөздүк (жылы белгисиз) жана башка сайттар дагы жаралган. Учурда кыргыз тилиндеги түрдүү түрдүү тиркемелер, сайттар, социалдык баракчалар абдан көп болуп, кыргыз тилин өнүктүрүүгө өз салымдарын кошуп келүүдө.

Учурда (2025), активдүү түрдө жасалма интеллект маалымат базасына киргилизип, түрдүү роботторду кыргыз тилинде сүйлөтүү аракеттери катуу күч алууда.

Жазуу

Негизги макала: Жазуу

Заманбап кыргыз тили кириллица негизиндеги жазууну колдонуп ө,ү,ң тамгалары менен кошо 36 тамгага ээ жана төмөнкүдөй тамгаларды камтыйт:

ТамгаларЭл аралык фонетикалык алфавит боюнча
А aa
Б бb
В вv
Г гg~ɣ
Д дd
Е еe, je
Ё ёjo
Ж ж
З зz
И иi
Й йj
К кk~q
Л лl
М мm
Н нn
Ң ңŋ
О оo
Ө өø
П пp
Р рr
С сs
Т тt
У уu
Ү үy
Ф фf
Х хx
Ц цʦ
Ч чʧ
Ш шʃ
Щ щʃ
Ъ ъ
Ы ыɯ
Ь ь
Э эe
Ю юju
Я яja

Фонетика

Негизги макала: Фонетика

Кыргыз алфавити өзүнө 39 тыбышты камтыйт, булар: 14 — үндүү (а, аа, о, оо, у, уу, ү, үү, ө, өө, ы, и, э, ээ), булардын ичинен 8 — кыска үндүү, 6 — созулма үндүү, 25 үнсүз тыбыш (б, в, г, г[и], д, ж, ж[и], з, й, к, к[и], л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ) 22 тамга менен белгиленет. Өзгөчө тыбыштар — г[и], ж[и], к[и]. Ичкертүү (ь) жана ажыратуу (ъ) белгилери тыбышты билдирбейт. Йоддошкон тамгалар — я, ю, ё, е.

Үнсүз тыбыштар үн менен шыбыштын катышына карай каткалаң (к, к[и], п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ), жумшак (б, в, г, г[и], д, ж, ж[и], з) жана уяң үнсүздөр (й, л, м, н, ң, р) болуп бөлүнөт.

Лексика

Кыргыз тили жакшы өнүккөн мал-чарбалык, ат-спорттук, кол өнөрчүлүк лексикага (сөздүк курамга) ээ. 1984-жылдагы кыргыз тилиндеги ат-спорттук лексикасынын изилдөөсү жылкылардын ондон ашык жаш-курактык аныктамаларын көрсөткөн.

Тууганчылык терминдер системасы — бифуркативдүү-коллатералдык, башкача айтканда атасы жана энеси тарабынан ар башка: атасы жагынан — чоң ата, энеси жагынан — тай ата. Ошондой эле, улуулугуна жараша айырмачылыктар бар: кичи биртуган — ини, улуу биртуган — байке. Улуу биртугандын (же жөн гана тугандын) аялы — жеңе, кичи биртугандын аялы — келин. Улуу эженин же биртугандын күйөөсү — жезде, күчүүнүкү — күйөө бала.

Лексикада бир катар араб, перс, монгол, орус тилинен өздөштүрүүлөр бар. Буга карабастан кыргыз тили — көз карандысыз түрк тилдүү өлкөлөрдөгү, титулдук түрк тилдеринин арасынан араб-перс таасирине азыраак тартылган.

Өздөштүрүлгөн сөздөрдүн айрымдары:

Учурда, глобалдашуунун таасиринен улам башка өлкөлөрдүн тилдери сыяктуу эле кыргыз тилине дагы улам жаңы заманбап терминдер өздөштүрүлүп, киргизилүүдө.

Грамматика

Атоочтор

Кыргыз тилиндеги атоочтор: зат атооч, сан атооч, ат атооч, сын атооч.

Көптүк сан 12 фонетикалык вариантка (-лар, -лер, -лор, -лөр, -дар, -дер, -дор, -дөр, -тар, -тер, -тор, -төр) ээ болгон суффикстен калыптанат. Суффиксти тандоо үндүүлөр үндөштүктөрүнүн мыйзамы менен аныкталат (караңыз: үндөштүк мыйзамы, сингармонизм), ошондой эле, акыркы үн негизинен көз каранды келет: дос — достор; китеп — китептер; гүл — гүлдөр; шаар — шаарлар.

Эгер зат атооч сан атооч менен коштолсо, анда ал жекелик санда колдонулат: эки күн, беш үй.

Жөндөмөлөр

Кыргыз тилинде 6 жөндөмө бар:

Кыргыз тилинде агглютинативдик түзүм басымдуулук кылат. Бул, тилдеги сөздөр аффикстердин кошулуусу менен калыптанаарын билдирет. Мындай түзүм грамматиканы ачык жана ийкемдүү кылат.

Кыргыз тилинде, таандык ат атоочтон тышкары, түрк тилдерине мүнөздүү айтылган аффикстер дагы бар, жана мындай учурда таандык ат атоочтор көп учурда калып кетет: (анын) машинеси, (биздин) өлкөбүз.

Атоочтордун жакталышы

Зат атоочтор жакталышы мүмкүн, башкача айтканда жеке этиштик мүчөлөргө ээ болуп, этиш сыяктуу өзгөрөт, жана өзүнүн маңызы боюнча роман жана герман тилдеринде кеңири колдонулуучу «болуу» этишинин аналогу. Ошону менен бирге жеке ат атооч калып кетиши мүмкүн. Мисалы, (сен) мыктысың, (биз) айдоочубуз ж. б.

Башка түрк тилдер менен байланышы

Тилдер арасындагы лексикалык айырмачылыктардын пайыздык деңгээлин орнотуу үчүн жүз сөздүк Сводеш тизмеси колдонулат. Бул тизмеге дүйнө тилдеринин тарыхый өзгөрүүлөргө туруктуураак келген айтылуу базалык лексикага таандык сөздөр кирет. Тилдердин дал келген (же окшош) сөздөрүнүн пайызы канчалык жогору болсо, тектештик деңгээли жагынан ошончолук жакын.

Кыргыз тилинин башка түрк тилдер менен болгон тектештиги лексика-статистикалык анализдин негизинде 215 сөздүк Сводеш тизмеси менен:

85% жогорку болгон лексикалык окшоштук эки салыштыруучу тилдин бири-бирине таандыгын билдирип, болжолдуу бир тилдин диалектиси менен байланышкан делет. Кыргызстанда, буга ылайык кыргыз тилинде дагы, бир нече диалекттер бар. Булар өз ара айырмаланып, бирок жалпысынан бири-бирине түшүнүктүү. Диалекттердин болуусу кыргыз тилинин ошондой эле, кыргыз маданиятынын көп кырдуулугун чагылдырат.

Дагы караңыз

Капашев Э. Д., Көрүүлөр: 17341, Оңдоо тарыхы
Талкулоо Оңдоо / Тууралоо