Кыргыз тили

• Жалпы маалымат
• Тарыхы
• Жазуу
• Фонетика
• Лексика
• Грамматика
  • Атоочтор
  • Жөндөмөлөр
  • Атоочтордун жакталышы
• Башка түрк тилдер менен байланышы
• Дагы караңыз

Жалпы түрк тилдеринин башатын изилдеген Кашкарлык Махмуттун «Түрк тилдери жыйнагы» деген китебиндеги көп сөздөр азыр да кыргыз тилинин курамында колдонулуп келет.

Окумуштуулар Орхон-Энесай жазууларын талдаганда, анда учурда колдонулуп жүргөн сөздөр кездешээри аныкталган. ЮНЕСКОнун мурасына кирген «Манас эпосу» дагы накта кыргыз тилинде экинин эстен чыгарбашыбыз керек. Кыргыздын, жана буга ылайык кыргыз тилининде ырдаган төкмө акындардын айтыш өнөрүн абройлуу ЮНЕСКО уюму кайталангыс өнөр катары баалаган. Кыргыз тили сөздөргө бай келип, акын-жазуучуларыбыз, көркөм, таамай, чымчыма, жаман менен жакшыны айырмалаган сөздөрдү мыкты айкалышта колдонуп сонун чыгармаларды жараткан. Ал эми төкмө акындарыбыз ойлонбостон, жаттабастан, турган жеринен чыгармаларды жаратышкан, мунун бардыгы кыргыз тилинин сөздөргө байлыгы, эчен кылымдар бою такталып-такшалгандыгын билдирет. Той-топурларда комузчу-ырчыларыбыз кыргыз тилинде ырларын ырдаганда, эл тегерете чогулуп, тойдун үстүнө той болуп түн ортосуна чейин уланганын тарыхта көптөгөн далилдер бар. Тилдин коргоо — улуттуу, өлкөнү коргоо. Эне-тилди сактоо — патриоттуулуктун бир чоң белгиси, жөн гана белги болбостон ошол тилде сүйлөгөн ар бир адамдын парызы.

Тил өмүрү — эл өмүрү. Тил ар бир улуттун негизги улуттук белгилеринин бири. Кыргыз калкы кыргыз тилин доордон-доорго сактап, башка тилдерди жана маданияттарды аралаштырбай келгени эң чоң баатырдык, айкөлдүк.

Кыргыз акындары 1917-жылга чейин ыр түрүндөгү чыгармаларды жазышып, лексикалык, фонетакалык жана грамматикалык белгилери жактан алар ар башка диалект, говорлорго тиешелүү болгон. Мындан тышкары, чагатайлашкан кыргыз тилинде бирин-эки китеп да басылып чыккан жана жекече официалдуу каттар жазылган.

Кыргыз тили — кыргыз калкынын эң кымбат асыл мурасы. Кыргыз тили — кыргыздын ошондой эле, Кыргыз Мамлекетинин улут жана мамлекет катары көз карандысыздыгын ырастайт. Кылым каарыткан «кыргыз тили» мамлекетти, кыргыз улутун жоголуудан сактайт. Кыргыз тили өнүккөн жана жоголуп кетүүдөн коопсуздукта турган тилдерге кирет. Келип чыгышы боюнча түрк тилдерине таандык. Анткени, ал лексикалык курамы, синтаксистик түзүлүшү жана морфологиялык каражаттары жагынан түрк тилдерине (казак, өзбек, татар ж. б.) жакын турат. Байыркы таштардын бетиндеги жазуулар Түштүк-Батыш Монголиядан, Энесайдын өйдөңкү аймагынан, Түштүк Сибирден табылган.

Тарыхый эстеликтерде жазылган жазуулардан, алардын көпчүлүгү VII кылымдын аягына тиешелүү болгону ырасталат. Бул Орхон-Енисей жазуулары илимде XVII кылымдын аягынан бери белгилүү болсо да, анын мааниси XIX кылымдын аягында гана чечмеленген.

1897-жылы Академик В. Радлов алардын бардыгын которуп чыккан. Мазмунуна караганда, Енисей эстеликтеринин эң эскиси — Торопа Ичкеринин урматына коюлган бегре жазуусу. Ар нерсе кыргыздын эзелки адабий, ошондой эле, Бегре жазуусун Радлов 648-жылга тиешелүү деп айткан.

Аны менен жарыш СССР өлкөлөрүндө латиницага өтүү жүрүп жаткан. 1927-жылы Кыргыз АССРинин Борбордук Аткаруу Комитети (БАК) латындаштырылган алфавитти араб алфавити менен теңдеш мамлекеттик деп таанып, 30-жылдары араб алфавити официалдуу колдонуу чөйрөсүнөн биротоло четтеген. 30-жылдардын аягында кирилицага өтүү маселеси көтөрүлүп, 40-жылдары латиница четтетилген.

1940-жылдары окумуштуулар жана лингвисттер кирилицада негизделген кыргыз алфавитин иштеп чыгышкан. Ал Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин президиуму тарабынан 1941-жылдын 12-сентябрында бекитилген.

1940-жылы Кыргыз тилинин жана педагогика илимий-изилдөө институту 33 тамгадан турган орус алфавитине алты тамга (Ғ ғ, Җ җ, Қ қ, Ң ң, Ө ө, Ү ү) кошулган вариантын иштеп чыгышкан. Кийинчерээк бул вариант өзгөртүлүп, алты тамганын ордуна үч тамга (Ң ң, Ө ө, Ү ү) гана кошулган.

Окумуштуулардын ою боюнча кыргыз тилинде эки негизги диалектти белгилөөгө болот: түндүк жана түштүк. Биринчиси адабий тилдин негизи болуп калган, ал эми экинчисинде көбүнчө эски сөздөр сакталган. Бул диалекттер жашаган аймактарга жараша говорлорго бөлүнүп кетет.

Кыргыз тилинде өздөштүрүүлөр абдан аз, лексиканын 84-86% кыргыз сөздөрдү.

Енисей жазууларын кыргыз адабиятынын башталгыч булагы катары караса болот, анткени анда көркөм адабиятка таандык каражаттар (уйкаштык, метафора, гипербола ж. б.) орун алган. Орхон-Енисей жазуулары ислам дининин таралышы (X—XI к.) менен акырындап колдонулбай, унутулуп калган. Түрк топтору араб арибин колдонгон. Араб арабинде түрдүү тарыхый жазуулар, чыгармалар, иштиктүү кагаздар жана башкаларды жазышкан. XX кылымда, тагыраагы 1924-жылы Кыргыз эли өзүнчө бөлүнүп, өз эне тилинде окуу китептери жазыла баштаган. Алгач улуттук жазуу реформаланган араб алфавитинде жүргүзүлгөн. Мисалы, биринчи кыргыз тилиндеги чыгарма «Кысса-и Зилзала» (жер титирөө же зилзала) араб арибинде жазылган. Бирок, буга чейин эле кыргыз тили араб арибинде жазылып келгендиги тууралуу маалыматтар бар, мисалы, 1913-жылы жарыяланган «Мухтасар Тарих-и Кыргызийа» («Кыргыздардын кыскача тарыхы») китеби, ошондой эле, 1914-жылкы — «Тарих-и Кыргыз Шадманийа» («Шабданга арналган Кыргыздардын тарыхы») китеби; булар кыргыз тилинде бирок, араб арибинде жазылган.

Араб ариби кыргыз тилинин фонетикалык түзүлүшүнө ылайык келбегендиктен, 1928-жылдан баштап латын графикасынын негизинде түзүлгөн жаңы алфавит колдонула баштайт. Андан кийин, 1941-жылдан (айрым маалыматтар боюнча 1940-жыл) тартып, орус графикасынын негизинде түзүлгөн жаңы жазууга (кирилицага) өткөн. Азыркы кыргыз жазуусу фонетика-морфологиялык принципке негизделген. Анда орус алфавити толук пайдаланылып, Ң, Ү, Ө тамгалары кошумча киргизилген.

Кыргыз тилинин алып жүрүүчүлөрүнө кыргыздардан тышкары Өзбекстан, Тажикстан, Казакстан, Кытай, Россия, Афганистан жана башка айрым өлкөлөрдө жашаган этникалык кыргыздар да кирет.

1989-жылы кыргыз тили мамлекеттик статуска ээ болуп 23-сентябрь — Кыргыз тил күнү болуп кабыл алынып, бул күн жыл сайын белгиленип келет. Кыргыз тили жөнүндөгү мыйзам, ошондой эле Кыргызстандын Конституциясы жана башка мыйзамдар жана токтомдор кыргыз тилинин өсүп-өнүгүшүнө мамлекеттик камкордук көрүүнү, кыргыз тилин түбөлүккө сактап калууну көздөйт. 2006-жылдын 10-февралында кыргыз тилине арналган «Кыргыз тил гимни» кабыл алынган.

Заман өзгөрүп интернет пайда болгондо, кыргыз тилиндеги алгачкы сайт https://super.kg/ болгон. Кийин 2010-жылы Кыргыз тилиндеги макалаларды чыгарган алгачкы Кыргыз тилиндеги интернет сайттардын бири https://tyup.net иштей баштаган.

2011-жылы Руслан Чодоев аттуу жаран https://tamgasoft.kg/program?dl_page=3 сайтында компьютердик офистик программа үчүн кыргыз тилинин орфографиясын текшерүүчү алгачкы модулун иштеп чыккан. Мындан тышкары ошол эле сайтта ө, ү, ң тамгаларын камтыган компьютердик шрифттин, кыргыз тилинин онлайн сөздүгүн чыгарган.

2015-жылдын июнь айында Кыргыз тили «Яндекс Переводчик» кызматына кошулган.

2012-жылы Google Translate сайтына Кыргыз тилин киргизүү маселеси кабыргасынан коюлган бирок, белгисиз себептерден улам иш токтоп калган. 2014-жылдын октябрь айында демилге кайрадан көтөрүлүп, демилгеге 700дөй ыктыярчы катышып, баш-аягы 1 млн ашык фраза, 4 миллионго жакын сөз которулган. Ошентип, Google Translate сайтына Кыргыз тили 2016-жылдын 17-февралында киргизилген.

Кийинчерээк, «Сорос-Кыргызстан» фондусу тарабынан https://tili.kg кыргызча онлайн сөздүк (жылы белгисиз) жана башка сайттар дагы жаралган. Учурда кыргыз тилиндеги түрдүү түрдүү тиркемелер, сайттар, социалдык баракчалар абдан көп болуп, кыргыз тилин өнүктүрүүгө өз салымдарын кошуп келүүдө.

Кошумча макала: Жазуу

Заманбап кыргыз тили кириллица негизиндеги жазууну колдонуп ө,ү,ң тамгалары менен кошо 36 тамгага ээ жана төмөнкүдөй тамгаларды камтыйт:

Негизги макала: Фонетика

Кыргыз алфавити өзүнө 39 тыбышты камтыйт. 14 — үндүү (а, аа, о, оо, у, уу, ү, үү, ө, өө, ы, и, э, ээ), булардын ичинен 8 — кыска үндүү, 6 — созулма үндүү, 25 үнсүз тыбыш (б, в, г, г[и], д, ж, ж[и], з, й, к, к[и], л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ) 22 тамга менен белгиленет. Өзгөчө тыбыштар — г[и], ж[и], к[и]. Ичкертүү (ь) жана ажыратуу (ъ) белгилери тыбышты билдирбейт. Йоддошкон тамгалар — я, ю, ё, е.

Үнсүз тыбыштар үн менен шыбыштын катышына карай каткалаң (к, к[и], п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ), жумшак (б, в, г, г[и], д, ж, ж[и], з) жана уяң үнсүздөр (й, л, м, н, ң, р) болуп бөлүнөт.

Кыргыз тили жакшы өнүккөн мал-чарбалык, ат-спорттук, кол өнөрчүлүк лексикага (сөздүк курамга) ээ. 1984-жылдагы кыргыз тилиндеги ат-спорттук лексикасынын изилдөөсү жылкылардын ондон ашык жаш-курактык аныктамаларын көрсөткөн.

Тууганчылык терминдер системасы — бифуркативдүү-коллатералдык, башкача айтканда атасы жана энеси тарабынан ар башка: атасы жагынан — чоң ата, энеси жагынан — тай ата. Ошондой эле, улуулугуна жараша айырмачылыктар бар: кичи биртуган — ини, улуу биртуган — байке. Улуу биртугандын (же жөн гана тугандын) аялы — жеңе, кичи биртугандын аялы — келин. Улуу эженин же биртугандын күйөөсү — жезде, күчүүнүкү — күйөө бала.

Лексикада бир катар араб, перс, монгол, орус тилинен өздөштүрүүлөр бар. Буга карабастан кыргыз тили — көз карандысыз түрк тилдүү өлкөлөрдөгү, титулдук түрк тилдеринин арасынан араб-перс таасирине азыраак тартылган.

Өздөштүрүлгөн сөздөрдүн айрымдары:

• араб тилинен: маданият, акыйкат, китеп, аскер, дин, жумуруят, калк, береке, сабыр жана дагы 1100 сөз айланасында;
• перс тилинен: апта, шаар, дос, жан, байге;
• орус тилинен: чиркөө, бөтөлкө, картөшкө, керебет ж. б.;
• монгол тилинен: жыргал, шибер жана башка дагы 400дөй сөз айланасында.

Учурда, глобалдашуунун таасиринен улам башка өлкөлөрдүн тилдери сыяктуу эле кыргыз тилине дагы улам жаңы заманбап терминдер өздөштүрүлүп, киргизилүүдө.

Атоочтор

Кыргыз тилиндеги атоочтор: зат атооч, сан атооч, ат атооч, сын атооч.

Көптүк сан 12 фонетикалык вариантка (-лар, -лер, -лор, -лөр, -дар, -дер, -дор, -дөр, -тар, -тер, -тор, -төр) ээ болгон суффикстен калыптанат. Суффиксти тандоо үндүүлөр үндөштүктөрүнүн мыйзамы менен аныкталат (караңыз: үндөштүк мыйзамы, сингармонизм), ошондой эле, акыркы үн негизинен көз каранды келет: дос — достор; китеп — китептер; гүл — гүлдөр; шаар — шаарлар.

Эгер зат атооч сан атооч менен коштолсо, анда ал жекелик санда колдонулат: эки күн, беш үй.

Жөндөмөлөр

Кыргыз тилинде 6 жөндөмө бар:

• Атооч жөндөмө — негизги жөндөмө, ээнин жөндөмөсү деп дагы аталат, атайын көрсөткүчү жок. Ким?, Эмне? деген суроолорго жооп берет: Бул телефон; Жеңем бүрсүгүнү келет.
• Илик жөндөмө — көрсөтмөлөрү менен (-нын, -нин, -нун, -нүн, -дын, -дин, -дун, -дүн, -тын, -тин, -тун, -түн) бир нерсенин жана бирөөнүн экинчисине таандыгын көрсөтөт. Кимдин?, Эмненин? деген суроолорго жооп берет: эшиктин туткасы, Каныбектин досу.
• Барыш жөндөмө — көрсөтмөлөрү менен (-га, -ге, -го, -гө, -ка, -ке, -ко, -кө, -а,-е, -о, -ө, -на, -не) адамга же нерсеге болгон иш-аракеттин багытын көрсөтөт. Кимге?, Кайда? деген суроолорго жооп берет: Айылга барабыз; Ал жездесине жазып жатат.
• Табыш жөндөмө — көрсөткүчтөрү менен (-ны, -ни, -ну, -нү, -ды, -ди, -ду, -дү, -ты, -ти, -ту, -тү) түз толуктоо жөндөмөсү болот. Кимди?, Эмнени? деген суроолорго жооп берет: Айчүрөк эшикти ачты, Аары балды ташыды.
• Жатыш жөндөмө — Кайда?, Кимде? деген суроолорго жооп берип, -да, -де, -до, -дө, -та, -те, -то, -тө көрсөткүчтөрүнө ээ: Бишкекте, мекемеде, машинеде.
• Чыгыш жөндөмө — кыймыл аракетти алгачкы пунктуна көрсөтүп, -дан, -ден, -дон, -дөн, -тан, -тен, -тон, -төн көрсөткүчтөрүнө ээ. Кайдан?, Кимден? деген суроолорго жооп берет: талаадан, Нарындан.

Кыргыз тилинде агглютинативдик түзүм басымдуулук кылат. Бул, тилдеги сөздөр аффикстердин кошулуусу менен калыптанаарын билдирет. Мындай түзүм грамматиканы ачык жана ийкемдүү кылат.

Кыргыз тилинде, таандык ат атоочтон тышкары, түрк тилдерине мүнөздүү айтылган аффикстер дагы бар, жана мындай учурда таандык ат атоочтор көп учурда калып кетет: (анын) машинеси, (биздин) өлкөбүз.

Атоочтордун жакталышы

Зат атоочтор жакталышы мүмкүн, башкача айтканда жеке этиштик мүчөлөргө ээ болуп, этиш сыяктуу өзгөрөт, жана өзүнүн маңызы боюнча роман жана герман тилдеринде кеңири колдонулуучу «болуу» этишинин аналогу. Ошону менен бирге жеке ат атооч калып кетиши мүмкүн. Мисалы, (сен) мыктысың, (биз) айдоочубуз ж. б.

Тилдер арасындагы лексикалык айырмачылыктардын пайыздык деңгээлин орнотуу үчүн жүз сөздүк Сводеш тизмеси колдонулат. Бул тизмеге дүйнө тилдеринин тарыхый өзгөрүүлөргө туруктуураак келген айтылуу базалык лексикага таандык сөздөр кирет. Тилдердин дал келген (же окшош) сөздөрүнүн пайызы канчалык жогору болсо, тектештик деңгээли жагынан ошончолук жакын.

Кыргыз тилинин башка түрк тилдер менен болгон тектештиги лексика-статистикалык анализдин негизинде 215 сөздүк Сводеш тизмеси менен:

• казак — 91 %,
• татар — 79 %,
• уйгур — 77 %,
• өзбек — 76 %,
• алтай — 73 %,
• хакасс — 69 %.

85% жогорку болгон лексикалык окшоштук эки салыштыруучу тилдин бири-бирине таандыгын билдирип, болжолдуу бир тилдин диалектиси менен байланышкан делет. Кыргызстанда, буга ылайык кыргыз тилинде дагы, бир нече диалекттер бар. Булар өз ара айырмаланып, бирок жалпысынан бири-бирине түшүнүктүү. Диалекттердин болуусу кыргыз тилинин ошондой эле, кыргыз маданиятынын көп кырдуулугун чагылдырат.

• Эне тил
• Тил жөнүндө ырлар
• Эл аралык эне тил күнү
• Кыргыз тилинин бүгүнкү абалы бизди канаатандырабы