Сын атооч деген эмне, анын атоочтук даражалары, жасалыштары кандай, заттык мааниде колдонулушу, синтаксисттик кызматы жана башкалар жөнүндө баарлашалы.
Заттын түсүн, сынын, сыпатын, даамын, формасын жана башкаларды билдирип, кандай? кайсы? аттуу суроолорго жооп кайтарган сөздөр сын атооч деп аталат. Мисалы: жашыл, көк, дурус, даамдуу, кычкыл, сүйрү, катуу ж.б.
Сын атооч сүйлөм ичинде көбүнчө баяндоочтук, аныктоочтук, бышыктоочтук милдетти аткарат. Мисалы: Акылдуунун сөзү кыска (кыска - баяндооч). Жакшы адамдын белгиси эл камы үчүн жүгүрөт, жаман адам белгиси өз камы үчүн күйүнөт (жакшы, жаман - аныктооч). Бали, азаматтар, жакшы иштедиңер (жакшы - бышыктооч).
Сын атоочтор грамматикалык түзүлүшүнө карата экиге бөлүнөт: жөнөкөй жана татаал сын атоочтор болуп. Жөнөкөй сын атоочтор «кандай» деген суроого жооп берип, бир сөздөн турат, мисалы:Сөздөр | Сүйлөмдөр |
---|---|
Тентек | Максат тентек бала |
Амалдуу | Гүлбурак амалдуу кыз |
Алгыр | Актөш алгыр ит |
Сүткөр | Ал сүткор адам |
Өнөрлүү | Өнөрлүү өлбөйт |
Кызыктуу | Биз кызыктуу ойнодук |
Өткүр | Бейшенбек өткүр адам |
Жагымдуу | Назик эже жагымдуу адам |
Жылдыздуу | Максат жылдыздуу жигит |
Cөздөрү | Сүлөмдөр |
---|---|
Кызыл-тазыл | Мирбек кызыл-тазыл баштык көтөрүп алыптыр |
Алдуу-күчтүү | Кожомкул алдуу-күчтүү балбан болгон |
Ак жүздүү | Кытайлык кыздар ак жүздүү келет |
Кара-тору | Абдыманап кара-тору болгон кийимчен келди |
Заттардын сын-сыпаты, өңү-түсү, даамы, формасы, мүнөзү, сапаты сыяктуу белгилерин түздөн-түз көрсөткөн сын атоочтор сапаттык сын деп аталат. Мисалы: кууш, көркөм, кара, кочкул, ачык, кычкыл, туздуу, сүйрү, жалпак, дурус, начар.
Башка бир зат менен болгон байланышына, кандайдыр бир катышына карай заттын өзгөчөлүктөрүн көрсөтүүчү сын атоочтор катыштык сын деп аталат. Мисалы: илимий мекеме, демократиялык коом, саздуу аймак, аскадай чеп, болоттой тартип, кургакчыл ай, таттуу аш.
Кыргыз тилинде сын атоочтун төрт даражасы бар: жай, салыштырма, күчөтмө жана басаңдатма даража.
Заттын белгисин кандай нормада экендигин билгизип, атайын мүчөлөрдүн жардамысыз, уңгу түрүндөгү сапаттык сын атоочтор аркылуу жасалат. Мисалы: кызыл, сары, ак, кара, ачуу, кең, сүйүү ж.б.
Заттагы бир эле белги экинчи заттын белгиси менен салыштырылат. Салыштырууну чыгыш жөндөмөсүнүн -дан жана -ыраак мүчөсү уюштурат. Мис: Бал канттан пайдалуу. Замира Берметтен кичирээк.
Заттардын сын-сыпатын күчөтүп, өтө жогору же өтө төмөн экендигин көрсөтөт да, төмөнкүдөй жолдор менен жасалат
Заттагы белгинин нормалдуу белгиге жете бербегендигин же анын басандатылып айтылышын билдирет, төмөнкү мүчөлөрдүн жардамы менен жасалат:
Сын атоочтор кийинкидей мүчөлөрдүн жардамы менен жасалат:
Сын атоочтор сөз менен сөздүн айкалышы аркылуу синтаксистик жол менен жасалат. Мисалы: улуу-кичүү, узун-кыска, ачуу-таттуу, майда-чүйдө, ак саргыл ж.б.
Сын атооч менен бире айтылуучу аныкталгыч сөз түшүп калып, сын атооч зат атоочтук мааниде колдонулат: Жакшы (адам) эл камын ойлойт, жаман (адам) өз камын ойлойт.
Затташып ээлик милдетти аткарат: Кызылы тандалып алынды. Жакшыны жакшы билер.