Фонетика деген эмне, аспектилери, суйлоо органдары жана башкаларды кармакчыбыз, келгиле биргеликтер таанышып алалы.
Фонетика бул - тил илиминин тилдеги тыбыштардын жасалышы, тыбыштык системасы, тыбыштын өзгөрүүлөрү жөнүндөгү бир тармагы. Гректин "phone" - "үн" деген сөзүнөн алынган.
Фонетиканын аспектилери
Кептеги тыбыштар - өтө татаал кубулуш, анткени кебибиздеги ар бир (кубулуш) тыбыш бир эле мезгилде акустикалык (физикалык), анатомия-физиологиялык жана тилдик факт болуп эсептелет. Ошондуктан тыбыштар акустикалык, анатомия-физиологиялык жана линвистикалык аспектиде изилденет.
Фонетиканын акустикалык (физикалык) аспектиси
Акустика гректин "akustikos" - "угуу" деген сөзүнөн алынган. Акустикалык жактан алганда, үн - кандайдыр бир чөйрөдө, кайсы бир кыймылдагы нерсенин таасиринин күчү аркылуу заттан чыккан толкундун кулак аркылуу кабыл алууга мүмкүн болгон термелүүсү. Термелген зат аба толкунун пайда кылат, андан үн жаралат. Абасыз мейкиндикте үн пайда болбойт. Тыбыштар акустикалык жактан бийиктиги, күчү, созулушу жана тембри боюнча мүнөздөлөт. Үндүн бийиктиги термелүүнүн жыштыгына байланыштуу, убакыт бирдигинде термелүү канчалык жыш болсо, үн ошончолук бийик чыгат, термелүү канчалык пас болсо, үн ошончолук пас чыгат.
Тыбыштын бийиктиги - герц (гц) менен ченелет. Адамдын кулагы 16 дан 20000 гц чейинки үндү уга алат. Үндүн күчү термелүүнүн амплитудасына (лат. "amplitudo" - “кеңдик”, “мейкиндик”) байланыштуу, башкача айтканда, үндүн термелүүсүнүн жогору көтөрүлүшү жана төмөн түшүү чекити. Термелүүнүн амплитудасы чоң болсо үн күчтүү, термелүүнүн амплитудасы кичине болсо үн алсыз болот.
Фонетиканын анатомия-физиологиялык аспектиси
Адамдарда жалаң гана тыбыштарды жасоо процессин жүзөгө ашырган атайын органдар жок. Ал эми сүйлөө органдары деп аталган тил, тиш, өпкө ж.б. адамдын жашоосунда тийиштүү биологиялык кызмат аткарат. Ошол эле учурда бул органдар кошумча тыбыш жасоо кызматын да аткарат. Ошондуктан сүйлөө органдарынын түзүлүшүн, тыбыш жасоодо аткарган кызматын анатомия-физиология менен тыгыз байланышта изилдөө милдети коюлат. Бул маселелер фонетиканын анатомия-физиологиялык аспектисинде каралат.
Фонетиканын лингвистикалык аспектиси
Бул аспектиде тыбыштардын тилдик бирдик катары кызматы, башка бирдиктер менен карым-катышы, адамдар ортосундагы коммуникация процессинде аткарган ролу текшерилет. Ошондуктан лингвистикалык аспектини функционалдык аспекти деп атоого болот.
Сүйлөө органдары
Тыбыштарды жасоого катышкан органдарыбыз сүйлөө органдары деп аталат. Сүйлөө органдарына: дем алуу органдары, үн түйүндөрү, алкым, ооз жана мурун көңдөйү, борбордук нерв системасы кирет.
Алфавит жана фонетика
Жазууда, сүйлөөдө баарыбыз сөздөрдү колдонобуз, сөздөр өзүңөр билгендей тамгалардан куралат эмеспи. Ал эми белгилүү бир тартип боюнча кабыл алынган тамгалардын жыйындысы алфавит - аталат. Кыргыз алфавити орус алфавитинин негизинде түзүлүп, үч тамга (ө, ү, ң) кошулган. Орус алфавитине 1941-жылдан баштап өткөнбүз.
Тыбыш жана тамга
Сөздөгү айрым-айрым угулган үндөр тыбыш деп аталат. Тыбыштарды белгилөө үчүн алынган шарттуу белги тамга деп аталат, кыргыз тилинде 36 тамга, 39 тыбыш бар.
Үндүү тыбыштар
Жалаң гана үн катышып айтылган тыбыштар үндүү тыбыштар деп аталат. Аларга: а, о, ө, э, и, ы, у, ү, аа, оо, өө, ээ, уу,үү кирет - 14.
Үндүү тыбыштардын бөлүнүшү
Кыргыз тилиндеги үндүү тыбыштар тилдин, эриндин катышына, жаактын ачылышына жана созулуп айтылышына карай төрткө бөлүнөт, демек, жалпысы сегиз болуп кетет.
Э, е тамгаларынын жазылышы
1.Кыргыздын төл сөздөрүндө э тыбышы сөздүн башында келсе э менен, үнсүз тыбыштардан кийин жана сөз аягында келсе е менен жазылат. Мисалы: эл, эне, желек ж.б.
2.Эгер й менен е тыбыштары катар келсе, е менен жазылат. Мисалы: кийет - киет, чийет - чиет ж.б.
3.Орус тилинен кабыл алынган сөздөрдө э, е тыбыштары кандай жазылса, кыргыз тилинде да так ошондой жазылат. Экзамен, аэропорт, Енисей, газета ж.б.
Я, Ю, Е, Ё тамгаларынын жазылышы
Жазууда а, о, у, э үндүү тыбыштары й тыбыштарынан кийин келсе, я, ю, е, ё тамгалары менен жазылат. Мисалы: туяк, кием, коён. Созулма оо, уу үндүүлөрү й тыбышынан кийин келсе, ёо, юу түрүндө жазылат: боёо, коюу. Орус тили аркылуу кабыл алынган сөздөрдө я, ю, е, ё тамгалары орус тилиндегидей жазылат: октябрь, костюм, шофёр, варенье ж.б.
Достор, Фонетика деген эмне аталган макалабызда түрдүү терминдердин түшүндүрмөсүн жазып, мунун фонетика кандай тиешеси бар деген суроолор жаралышы мүмкүн, бирок булардын чындыгында тиешеси бар. Толук окуп чыксаңар жалпы түшүнүк пайда болот. Ошондуктан фонетика тиешелүү терминдерди кошо жазып кетүүнү туура көрдүк.
Сингармония
Сөздөгү үндүү тыбыштардын тилге жана эринге карата үндөшүп айтылышын сингармония дейбиз. Мисалы: көпөлөк + лар + га = көпөлөктөргө, мектеп + лар + ды мектептерди. ж.б.
Дисгармония
Үндөшүүнүн бузулушу, үндөшпөөчүлүк, башкача айтканда, сингармониянын каршысы дисгармония болот. Кыргыз тилинде сингармонияга туура келбеген сөздөр көп, алар негизинен чет тилдерден кабыл алынган сөздөр. Мисалы: музыка, совет, гулзар, дидар, лирика, шакирт, дасторкон ж.б.
Фонема
1.Составдык бөлүктөргө ажырабай турган, сөздөрдүн, морфемалардын (уңгу, мүчө) маанисин айырмалоочу каражат катары каралган тилдик элемент - тыбыш.
2.Сөздөрдүн маанисин өзгөртүүчү, алардын маанисин ажыратуучу эң кичине бирдик: бал - бел - бөл - бол; бак -так — жак - жек; сат - саат; ток — тоок; эр - ээр;
Фонология
Тилдин фонемалык түзүлүшүн жана анын өзгөчөлүктөрүн изилдөөчү тил илиминин бөлүгү. "Фон" -"үн" жана "логос" - "окуу", "илим" деген сөздөрдөн алынган, б.а., тилдеги фонемалардын табиятын үндөрүн үйрөтүүчү илим, фонетикага жакын.
Үнсүз тыбыштар
Айтылганда ооз көңдөйүндө жолтоолукка учурап, көбүнчө шыбыштын жардамы менен жасалган тыбыштар үнсүз тыбыштар деп аталат. Кыргыз тилинде үнсүз тыбыштар — 25. Алар:б, в, г(и), г(ы), д, ж(и), ж(ы), з, й, к(и), к(ы), л , м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ.
Үнсүздөрдүн бөлүнүшү
Кыргыз тилиндеги үнсүз тыбыштар жасалуу оордуна, жасалуу ыгына, үн менен шыбыштын катышына карата үч топко бөлүнөт.
1-топ. Үнсүздөрдүн жасалуу ордуна карай бөлүнүшү
2-топ. Үнсүздөрдүн жасалуу ыгына карай бөлүнүшү
Үнсүздөр жасалуу ыгына карай жарылмалар, жылчыкчылдар, мурунчулдар, капталчыл, дирилдеме, бириккен үнсүздөр болуп бөлүнөт.
3-топ. Үнсүздөрдүн үн менен шыбыштын катышына карай бөлүнүшү
Үнсүздөрдүн үн менен шыбыштын катышына карата уяң үнсүздөр, шуулдама үнсүздөр, каткалаң, жумшак, түгөйлүү жана түгөйсүз болуп бөлүнөт.
Муун
Сөздөгү бир ыргак менен айтылган бир же бир нече тыбыш муун деп аталат. Сөз бир же бир нече муундан турат. Сөздө канча үндүү болсо, ошончо муун болот. Мисалы: нан, эт, сөз, бир ж.б.
Сөздөгү я, ю, е, ё, ёо, юу тамгалары жана созулма үндүүлөрү гана муунду түзөт: сы-я, бо-ёк, чо-юн, тоо, суу ж.б. Муун ачык, жабык, туюк болуп үчкө бөлүнөт.
Сөздөрдү муунга ажыратуу
1.Бир муундуу сөздөр муунга ажырабайт. Мисалы: суу, топ, жар, склад, взнос.
2.Эки үндүүнүн ортосуна келген бир үнсүз тыбыш экинчи үндүүгө кошулуп, муунга ажырайт. Мисалы: те-мир,то-гуз, ба-ла, ре-зи-на.
3.Эки үндүүнүн ортосуна эки үнсүз тыбыш келсе, эки жакка бөлүнүп ташылат. Мисалы: пар-та, кур-даш-тар, иш-мер.
4.Эки үндүүнүн ортосуна үч үнсүз катар келсе, башкы эки үнсүз биринчи үндүүгө, кийинки үнсүз тыбыш экинчи үндүүгө кошулуп, муунга ажырайт. Орус тили аркылуу керген сөздөрдө үч үнсүз катар келсе, муунга бөлүүнүн бул эрежелерине баш ийбейт. Мисалы: гал-стук, ком-плект, ком-му-нист-тик, пункт-тун.
Ташымал. Сөздөрдү ташымалдоо төмөнкү тартипте болот:
1.Бир муундуу сөздөр ташылбайт. Мисалы: даңк, төрт, өрт, журт, склад, спорт, взнос.
2.Бир тамгадан турган муундарды жол аягына калтырып же жаңы жолго ташууга болбойт. Мисалы: сы-я, ө-мүр, а-раба, а-кын, аа-лам.
3.Сөздөгү созулма үндүүлөрдү эки бөлүп ташууга болбойт. Мисалы: бу-удай эмес, буу-дай, то-олуу эмес, тоо-луу.
4.Башкы тамгаларынан алынып кыскартылган сөздөрдү ташууга болбойт. Мисалы: КП-СС, Т-МУ, Б-ГУ, А-КБ, М-ГУ ж.б. деп жазууга болбойт. Эскертүү: кыскартылган сөздөргө айкашкан мүчөлөр жаңы жолго ташыла берет. Мисалы: ТМУ-нин, БГУ-нун, МГУ-га ж.б.
5.Адамдын аты, атасынын аты кыскартылып берилсе, аларды фамилиядан ажыратып ташууга болбойт. Мисалы: Ч. Айтматов, А. Токомбаев, А. Осмонов ж. б.
6.Цифрадан кийин турган кыскартылган сөздөр ташылбайт. Мисалы: 50-см эмес, 50 см, 10-км, эмес, 10 км.
7.Ажыратуу (ъ) жана ичкертүү (ь) белгилерин анын алдындагы тыбыштан бөлүп ташууга болбойт. Мисалы: паль-то, разъ-езд, аль-бом, Иль-ич.
8.Орус тили аркылуу кирип, 3-4 үнсүз катар келген сөздөрдү муунга бөлүп ташымалдоо эркин болот. Мисалы: порт-рет, же пор-трет, крос-сворд, же кросс-ворд, искусст-во, же искус-ство ж.б.
Басым
Сөздүн курамындагы бир үндүү тыбыштын башка үндүү тыбыштарга караганда күч менен көтөрүңкү айтылышы басым деп аталат. Кыргыз тилинде басым, негизинен, төл сөздөрдүн эң аяккы муунуна түшөт. Мисалы: жолдош-жолдоштор-жолдоштун, оку - окуду, курулуш - курулушчуларыбызга. Басым түшүп айтылган муундар басымдуу муун, басым түшпөй айтылган муундар басымсыз муун аталат. Орус тилинен кирген сөздөрдөгү басым орус орфографиясы боюнча сакталат. Мисалы: автор, биржа, телефон, тема. Кыргыз тилиндеги күчөтмө сөздөрдөгү басым сөз башында кездешет. Мисалы: кыпкызыл, көпкөк, капкара, бопбоз.
Ассимиляция (окшошуу)
Катар келген эки сөздүн арасындагы же бир сөз ичиндеги тыбыштардын таасири менен экинчи бир тыбыштын ага бүт бойдон же жарым жартылай окшошуп өзгөрүшү ассимиляция (окшошуу) деп аталат. Мисалы: "туз" деген сөзгө -сыз мүчөсү уланганда мүчөнүн башындагы каткалаң с тыбышынын таасири менен уңгунун аягындагы жумшак з тыбышы с тыбышына өтүп, "туссуз" болуп айтылды. Бирок жазууда "тузсуз" болуп жазылат.
Прогрессивдүү ассимиляция (алга окшошуу)
Алдыңкы сөздөгү, же муундагы белгилүү бир тыбыштын таасири менен кийинки сөздөгү же экинчи муундагы тыбыштардын алга окшошуп өзгөрүүлөрү прогрессивдүү ассимиляция (алга окшошуу) деп аталат. Мисалы: ат+нын = аттын, мектеп+нын = мектептин, от+нын = оттун, чөп+нын = чөптүн; айтканда жазгелди, жазууда жаз келди, айтканда койгелди, жазууда кой келди ж.б.
Регрессивдүү ассимиляция (артка окшошуу)
Арткы муундагы же экинчи сөздөгү тыбыштын таасири менен алдыңкы муундагы, же сөздөгү тыбыштын ага окшошуп өзгөрүүлөрү регрессивдүү ассимиляция (артка окшошуу) деп аталат. Мисалы: ак иш - агиш, тузсуз - туссуз.
Диссимиляция (окшошпоо)
Сөздүн же уңгу менен мүчөнүн курамындагы эки окшош үнсүз тыбыштардын бири-бирине окшошпой, башка тыбышка өтүп айтылышы. Мисалы: нан + нын = нандын, көл + нын = көлдүн, айыл + лар = айылдар, кан + ны = канды ж.б.
Прогрессивдүү диссимиляция
Окшош эки тыбыштын алгачкысынын таасири менен андан кийинкисинин окшоштук касиетинен ажырашы. Мисалы: жан + ны = жанды, дан + ны = данды ж.б.
Регрессивдүү диссимиляция
Окшош эки тыбыштын өз ара таасири менен мурункусунун окшоштук касиетинен ажырашы. Мисалы: жыгач + чы = жыгашчы, ач + чы = ашчы, кач + чы = кашчы, ич + чи = ишчи, чач + чы = чашчы, күч + луу = күштүү ж.б.
Мынакей достор, фонетика деген эмне деп силерден бирөө сураса, ушуларды айтып берсеңер болот. Айтылгандын бардыгы фонетикага кирет. Кошумча-алымча ойлоруңар болсо тартынбагыла.