Адамдын тамак сиңирүү органы

Ооз көңдөйү ичеги-карын жолдорунун жогорку бөлүмү болуп, бир нече түзүмдөрдү камтып, андан тамак сиңирүүнүн биринчи процесси башталат. Процесске шилекей бездери, тиштер жана тил катышат. Ооз көңдөйү эки бөлүктөн турат; ооз босогосу жана ооз көңдөйү. Ооз босогосу — тиштер, эриндер жана жаактар ортосундагы аймак, калган бөлүгү — ооз көңдөйү. Ооз көңдөйүнүн көпчүлүк бөлүгү, шилекей бөлүп чыгаруучу ооздун былжыр чели менен төшөлгөн. Былжыр челдер дененин ар кайсы бөлүктөрүндө түзүмү боюнча айырмаланып турат бирок, булардын бардыгы майлоочу былжырды өндүрөт, алар ар кайсы органдардын беттериндеги клеткалар же көбүнчө андан төмөн жаткан бездер тарабынан секрецияланат. Ооздун былжыр чели жука былжыр чел түрүндө уланып, тиштердин түбүнө чейин жайылган. Былжырдын негизги компоненти муцин аталган гликопротеин, мунун бөлүнүп чыгуучу түрлөрү жабыркаган аймакка жараша болот. Муцин чоюлма, илээшкек жана түссүз. Ооздун былжыр чели алдында жылмакай булчуң ткан катмары бар, анын чел менен болгон тыгыз эмес биримдиги ага чоң ийкемдүүлүктү берет. Ал жаактарды, эриндердин ички бетин жана ооздун түбүн каптайт, ал эми иштелип чыгуучу муцин кариестен жакшы коргойт.

Таңдай ооз көңдөйүн муруң көңдөйүнөн бөлүп турат. Таңдай катуу жана жумшак болуп экиге бөлүнөт. Катуу бөлүгү таңдайдын борбору жана ооздун маңдайкы жагына жакынкы аймагы, эки чети жана кекиртек жакка жакыны — жумшак таңдай. Былжыр чел сөөк пластинасын каптап тургандыктан маңдайкы жактагы таңдай катуу келет. Арткы жагы булчуң жана бириктирүүчү ткандардан туруп, жумшак, кыймылдуу, мунун эсебинен азык жана сууну жутуу мүмкүнчүлүгү жаралат. Жумшак таңдай тилче менен аяктайт. Катуу таңдайдын бети азык кабыл алууда зарыл болгон басымды берип, мурундук кыймыл таза бойдон калуусун камсыз кылат. Эриндер арасындагы ачыктык ооз өтмөгү аталат, ал эми кекиртек жолу же ачыктыгы — алкым өтмөгү.

Жумшак таңдайдын эки жагында таңдай-тил булчуңдары орун алган, булар тилдин бөлүктөрүнө чейин жетет. Бул булчуңдар тилдин арткы бөлүгүн көтөрүп, алкымдын (орусча гортань) эки жагын жаап, азыкты жутууга мүмкүндүк жаратат.

Шилекей бездери

Башкы шилекей бездеринин үч түгөйү бар, майдаларынын саны 800дөн 1000ге чейин. Булардын бардыгы тамак сиңирүү процессине катышып, тиштердин саламаттыгы жана ооз көңдөйүнүн жалпысынан кургап кетпөөсү үчүн маанилүү ролду ойнойт. Шилекей бездер жок болгондо адам сүйлөй алмак эмес. Бардык негизги бездер түтүктөр аркылуу секрециялануучу экзокрин болуп саналат. Бул бездердин баары ооздо жайгашкан. Эң ирилери — кулак айланасындагы бездер — секрециясы артыкча күкүрттүк. Кийинки түгөй жаактын астындагы бездер, күкүрттүк суюктук жана былжыр чыгарат. Күкүрттүк суюктук шилекей бездеринин күкүрттүк бездери аркылуу иштелип чыгып, лингвалдык липазаны да чыгарат. Булар ооз көңдөйүндөгү шилекейдин дээрлик 70% иштеп чыгат. Үчүнчү түгөй — тил астындагы бездер, булардын секрециясы негизинен былжырлуу, анча-мынча пайызы шилекейди камтыйт.

Ооз көңдөйүнүн былжыр челинде, ошондой эле, тилде, таңдайда, ооздун түбүндө кичи шилекей бездери орун алган; булардын секрециялары негизинен былжырлуу келип, беттин нервтери (CN7) менен иннервацияланат (органдардын жана ткандардын нерв клеткалары менен камсыздалышы). Ошондой эле, бездер азыктагы углеводдорго таасир этип, азыктагы крахмалды мальтозага айландырып, амилазаны бөлүп чыгарат (азыктын ажыратылышынын биринчи баскычы). Тилдин арткы бөлүгүндөгү (кекиртекке жакын) бетинде даам сезүү рецепторлорун курчаган күкүрттүк бездер бар, булар дагы лингвалдык липазаны бөлүп чыгарат. Липаза — липиддердин (майлардын) гидролизин катализдөөчү тамак сиңирүүчү фермент. Бул бездер (тилдин артындагы) фон Эбнер бездери деп аталып, гистаниндерди секрециялоо боюнча дагы функцияны аткарып, азыктар тилдин ткандарындагы бул бездер менен контакт болгондо микробдон алдын-ала коргоону (имммундук системадан тышкары) камсыз кылат. Сенсордук маалымат шилекейдин секрециясына түрткү берип, тилдин иштөөсү жана азыкты жутууну жеңилдетүү үчүн зарыл болгон суюктукту камсыз кылат.

Шилекей

Шилекей азыкты нымдаштырып, тиштердин чайноо иш-аракети менен аны жумшартып, жылмакай кесекке айлантат. Болюстун (жарым-жартылай чайналган же иштетилген азык) ооздон кекиртекке жылышында шилекей менен аралашуусу кошумча жардам болот. Ошондой эле, шилекейдеги амизала жана липаза тамак сиңирүүчү ферменттердин болуусу чоң мааниге ээ. Амилаза углеводдордогу крахмалга таасир этип, аны жөнөкөй канттар — мальтоза жана дектрозага ажыратат, булар кийин ичке ичегиде ажыратылат. Ооздогу шилекей крахмалдын алгачкы иштетүүсүнүн 30% түзүшү мүмкүн. Липаза майларды бөлүктөргө ажыратат. Липаза андан ары ашказан алдындагы безде иштелип чыгып майларды ажыратууну улантууга катышат. Шилекей липазасынын болуусу, ашказан алдындагы бездери өнүгө элек наристелер үчүн чоң мааниге ээ.

Шилекейдин тамак сиңирүүчү ферменттер менен камсыздоо ролунан тышкары, ал тиштерге жана ооз көңдөйүнө тазалоочу таасирди берет. Иммуноглобулин А антителолору менен дагы камсыздап иммунологиялык ролду ойнойт. Бул нерсе шилекей бездеринин инфекциясын алдын алуунун негизги учуру деп саналат, өзгөчө паротит оорусунда.

Ошондой эле, шилекей өзүнө B₁₂ витаминин байланыштырган гликопротеин гаптокорринди камтыйт. Ал витамин менен байланышып, аны ашказандын кычкыл чөйрөсүнөн коопсуз өткөрөт. Он эки эли ичегиге жеткенде ашказан алдындагы бездердин ферменттери гликопротеинди бөлүктөргө ажыратып, витаминди бошотот, жана ал ички факторлор тарабынан организмге сиңирилет.

Тил органы

Тамак оозго түшүп, мында тилдин жана шилекей бөлүнүүнүн жардамы аркылуу тамак сиңирүү процессинин биринчи баскычы жүрөт. Тил — булчуңдуу сезүү органы болуп, биринчи сенсордук маалымат анын бетиндеги даам сезүү рецепторлорунан келет. Эгер даам жагымдуу болсо, тил ооздогу азыкты башкарып, ары-бери оңкорот, муну менен шилекей бездеринен шилекейдин бөлүнүп чыгуусуна өбөлгө түзөт. Шилекей суюктугу азыкты жумшартып, андагы ферменттер азыкты бөлүктөргө ажырата баштайт.

Тил ооздун ылдыйкы бөлүгүнө ооздук аталган байламта менен бекилген, бул ага азыкты (жана сүйлөөнү) башкаруу үчүн чоң кыймылдуулукту берет; башкаруучулардын диапазону бир нече булчуңдар менен оптималдуу түрдөө көзөмөлдөнүп, тышкы диапазондо ооздуктун чоюлуусу менен чектелет. Өзүнүн башатын тилден алган эки булчуңдар топтому төрт ички жана төрт тышкы булчуңдан туруп, биринчиси тилдин калыптануусуна катышат, экинчиси сөөктөн башат алып тилдин кыймылында катышат.

Даам сезүү

Кошумча макала: Сезүү органдары

Даам сезүү — ооздогу даам сезүү бүртүкчөлөрүнүн түзүмдөрүндө орун алган атайын даам сезүүчү рецепторлордо жүрүүчү хеморецепция формасы. Даам сезүү рецепторлору айрыкча тилдин үстүңкү бетинде жайгашкан. Даам сезүү функциясы зыяндуу же жараксыз (чириген) азыктарды кабыл алууну алдын алуу үчүн адамдын тамак сиңирүүсүнө абдан маанилүү. Ошондой эле, даам сезүү бүртүкчөлөрү коконун бетинде, кызыл өңгөчтүн жогорку бөлүгүндө да бар. Даам сезүү бүртүкчөлөрү бет нервтери жана тил-кекиртек нервтери менен иннервацияланат (нерв клеткалары менен камсыздалат). Даам жөнүндөгү билдирүүлөр баш сөөктүн нервтери аркылуу мээге берилет. Мээ, азыктын химиялык касиеттерин айырмалай алат. Беш негизги даамдардын аталышы: туздуу, кычкыл, ачуу, таттуу жана умами (жагымдуу) аталат. Туздуу жана кычкылдуулукту таанып билүү туз жана кычкылдуулук теңсалмактуулугун көзөмөлдөөгө мүмкүндүк берет. Ачууну таанып билүү уулар жөнүндө белги берет: көптөгөн өсүмдүктөрдүн коргоо механизмдери ачуу уулуу кошулмалардан турат. Таттуу болсо, энергия менен камсыздай турган азыктарды көрсөтөт; Шилекейдин амилазасы тарабынан энергия берүүчү углеводдорду бөлүктөргө ажыратуусу таттуу даамды берет, анткени, мунун натыйжасы жөнөкөй канттарды берет. Умами даамы белокторго бай азык тууралуу белги берет деп саналат.

Тил органындагы даам сезүү аймактары

Кычкыл даам — бул, начар азыкта көп кездешүүчү кислота. Мээге мындай азыкты кабыл алууга болобу же болбойбу деп өтө тез чечим кабыл алууга туура келет. 1991-жылкы биринчи жыт сезүү рецепторлорун баяндаган ачылыштар, даам сезүүнү изилдеп баштоого жардам берген. Жыт сезүү рецепторлору мурун клеткаларынын үстүңкү бетинде жайгашып, жыттарды кабыл алууга мүмкүндүк берген химиялык заттар менен байланышат. Даам сезүү рецепторлорунун белгилери мурун рецепторлорунун белгилери менен бирге иштеп, азыктын татаал даамдары жөнүндө маалыматты калыптандырат деп жоромолдонот.

Тиштер

Тиштер адамдын тамак сиңирүү органдарында маанилүү орунду ээлейт. Булар өзүнө спецификалуу келген материалдардан турган татаал түзүмдү элестетет. Тиштер дентин аталган сөөк материалынан туруп, организмдин эң катуу кездемеси делген эмаль менен капталган. Тиштер азык кесектерин майдалоо, жумшартуу үчүн ар кандай формага ээ. Чайноо учурунда тамак сиңирүү ферменттеринин көбүрөөк аймакка жайылып, азык менен аралашуусуна алып келет. Тиштер өзүнүн чайноо процессиндеги ролуна жараша аталган: кашка тиштер (орусча резцы) азыкты кесүү же кесектерин үзүп алуу үчүн колдонулат; азуу тиштер жулуп тиштөө үчүн арналган, премолярдык жана түпкүлүктүү тиштер — чайноо жана майдалоо үчүн. Шилекей жана былжыр менен азыкты чайноо жумшак кесектин калыптанышына алып келип, аны жутууга мүмкүндүк жаралат. Шилекейдеги тамак сиңирүүчү ферменттер тиштин арасына тыгылган азык бөлүктөрүн бузуп, тиштин тазалыгын сактоого жардам берет.

Тиштердин аталыштары

Коко

Коко (орусча надгортанник), коко босогосуна бекилген ийкемдүү өөн кемирчекти элестетет. Коко былжыр чел менен капталып, оозду караган тилдик бетинде даам сезүүчү бүртүкчөлөрү бар. Кекиртектин бети кекиртекти карайт. Коко үн бүктөмдөрүнүн ортосундагы үн көзөнөгүнүн босогосун коргоп турат. Негизинен ал дем алуу учурунда өйдө карап турат, ошону менен бирге, анын төмөнкү жагы алкым бөлүгү катары иштейт, жутуу учурунда коко ийилип, горизонталдуураак абалга ээ болуп, жогорку бөлүгү алкым бөлүгү катары иштейт. Мындай ыкма менен ал азыктын трахеяга түшпөөсүн алдын алып, аны артында жайгашкан кызыл өңгөчкө багыттайт. Жутуу учурунда тилдин артка болгон кыймылы коконун үн көзөнөгүн жабууга мажбурлайт, бул жутулуучу азыкты кекиртек аркылуу өпкөгө өтүп кетпөөсүн алдын алат; ошондой эле, бул процесске өбөлгө түзүү үчүн кекиртек өйдө карай тартылат. Жутулган заттар аркылуу кекиртектин стимуляциясы өпкөнү коргоочу катуу жөтөлүү рефлексин чакырат.

Кекиртек (орусча глотка) дем алуу системасынын өткөрүүчү аймагынын, ошондой эле, тамак сиңирүү системасынын бөлүгү. Мурун көңдөйүнөн кийин эле, ооздун арткы бөлүгүндө, коко менен кызыл өңгөчтүн үстүндө жайгашкан моюндун бөлүгү. Кекиртек үч бөлүктөн турат. Эки төмөнкү бөлүм — ооз кекиртек жана коко — тамак сиңирүү системасында катышат. Кекиртек, коко, кызыл өңгөч менен биригип азык менен абанын өткөргүчү катары кызмат кылат. Аба (кычкылтек) кекиртектин маңдай жагына келет, бирок, жутулган азыктар артыкчылыкка ээ болуп, өтмөк аркылуу өтүүдө аба убактылуу жабылат. Кекиртек, тентиме нервдин (орусча блуждающий нерв) кекиртек чырмалуусу менен иннервацияланат. Кекиртек булчуңдары азыкты кызыл өңгөчкө түртөт. Кекиртек кызыл өңгөч менен оймок сымал кемирчек артында жайгашкан кызыл өңгөчкө кире беришинде биригет.

Кызыл өңгөч

Кызыл өңгөч (орусча пищевод) кекиртектен ашказанган азык өтүүчү булчуң түтүгүнөн турат. Ал көкүрөк клеткасынын арткы орто керегеси аркылуу өтүп, көкүрөк диафрагмасынын көзөнөгү аркылуу (онунчу көкүрөк омурткасынын деңгээлиндеги азык өткөрүүчү көзөнөк, Т10) ашказанга келет. Узундугу орточо 25 см түзүп, адамдын боюнан көз каранды.

Тынч абалда кызыл өңгөч төмөнкү жана жогорку кызыл өңгөч сфинктерлери менен жабык абалда болот. Жогорку сфинктердин ачылууcу жутуу рефлекси менен чакырылат, мунун эсебинен мындан азык өтөт. Ошондой эле, сфинктер суюктуктун кызыл өңгөчтөн кекиртекке артка чыгуусун алдын алат. Кызыл өңгөч дагы былжыр челге ээ, ал эми коргоо функциясын аткарган эпителий кызыл өңгөчкө келип туруучу азыктын көлөмүнүн эсебинен дайыма алмашып турат. Жутуу учурунда азык ооздон кекиртек аркылуу кызыл өңгөчкө түшөт. Коко горизонталдуураак абалга ийилип, азыкты (трахеядан эмес) кызыл өңгөчкө багыттайт.

Азык кесеги кызыл өңгөчкө түшүү менен ал жактан перистальтика аталган булчуңдардын римтдүү жыйрылып жана бошоосу (толкундуу кыймыл) аркылуу ашказанга барат. Төмөнкү кызыл өңгөчтүк сфинктер, кызыл өңгөчтүн төмөнкү бөлүгүн курчаган булчуңдуу сфинктерди элестетет. Кызыл өңгөч менен ашказандын ортосундагы ашказан-кызыл өңгөчтүк өтмөк төмөнкү кызыл өңгөчтүк сфинктер менен көзөмөлдөнүп, ал (сфинктер) жутуу жана кусуу учурунан тышкары, ашказандагы заттардын кызыл өңгөчкө өтүп кетпөөсү үчүн дайыма кууш бойдон (жабык) турат. Кызыл өңгөчтө ашказандын кислотасы сыяктуу суюктуктардан коргоосу жок болгондуктан, бул сфинктердин ишинин каалаган бузулуусу зарына же көкүрөктүн кыжылдоосуна (орусча изжога) алып келет.

Диафрагма (боор эт) адамдын тамак сиңирүү системасынын маанилүү бөлүгү саналат. Булчуңдуу диафрагма көкүрөк көңдөйүн тамак сиңирүү органдарынын көпчүлүгү жайгашкан курсак көңдөйүнөн бөлүп турат. Илип туруучу булчуң эт, чыгуучу он эки эли ичегини диафрагмага бекитет. Бул булчуң эт тамак сиңирүү системасына көмөктөшөт деп саналат, анткени, анын бекилиши он эки эли-бош ичегилик бүктөлүүгө кененирээк бурчту камсыз кылып, иштетилүүчү материалдын оңой өтүүсүн жеңилдетет делет. Ошондой эле, диафрагма боордун жылаңач бөлүгүнө бекилип аны кармап турат. Кызыл өңгөч, курсак көңдөйүнө Т10 деңгээлинде орун алган диафрагма көзөнөгүнөн өтөт.

Ашказан — ичеги-карын жолдорунун жана тамак сиңирүү системасынын маанилүү органы. Бул орган ырааттуу J (джей) сымал формасында келип, жогорку учу кызыл өңгөч жана төмөнкү учу он эки эли ичегинин учу менен кошулган. Ашказанда иштелип чыгуучу ашказан кислотасы (формалдуу эмес аталышы — ашказан ширеси) тамак сиңирүү процессинде маанилүү ролду аткарып, негизинен туз кислотасын жана натрий хлоридин камтыйт. Ашказандын бездеринин G-клеткалары тарабынан иштелип чыгуучу гастрин пептиддик гормону ашказан ширесинин иштелип чыгуусуна түрткү берип, ашказан ширеси тамак сиңирүү ферменттерин активдештирет. Пепсиноген — бул ашказандын негизги клеткалары тарабынан өндүрүлүүчү ферменттин мурдагысы (зимоген), ашказан кислотасы муну пепсин ферментине чейин активдештирет, ал эми пепсин, белокторду иштетет. Бул эки химиялык зат ашказан дубалчасын бузгандыктан, көптөгөн ашказан бездери былжыр бөлүп чыгарып, ал былжырлуу коргоочу катмарды калыптандырат дагы, ашказандын ички катмарларынын бузулуусунан сактайт.

Ошол эле убакта, белок иштетилип жатканда, перистальтиканын эсебинен механикалык аралашуу жүрөт. Бул азык массасынын тамак сиңирүүчү ферменттер менен кошумча аралашуусуна мүмкүндүк берет. Ашказандын былжыр челинин фундалдык бездеринин негизги клеткалары тарабынан секрециялануучу ашказан липазасы, ашказан алдындагы бездин жегич липазасынан айырмаланып кычкыл липазаны элестетет. Ал кайсы бир деңгээлде майларды бөлүктөргө ажыратат, бирок, ашказан алдындагы бездин (уйку бездин) липазасындай эффективдүү эмес.

Дарбазачы, ашказандын эң төмөнкү бөлүмү, ал пилориялык канал аркылуу он эки эли ичегиге бекилет, өзүнө тамак сиңирүүчү ферменттерди секрециялоочу көп сандаган бездерди камтыйт, анын ичинде гастринди дагы. Ашказанга азык түшкөндөн бир-эки саат өткөндөн кийин коюуу жарым суюк болгон суюктук химус калыптанат. Пилори сфинктери же клапаны ачылганда химус он эки эли ичегиге түшөт, мында ал ашказан алдындагы бездин тамак сиңирүүчү ферменттери менен аралашып, масса ичке ичеги аркылуу жылат дагы тамак сиңирүү уланат.

Ашказан түбүндөгү париеталдык клеткалар ички фактор аталган гликопротеинди иштеп чыгат, бул зат B₁₂ витаминин сиңирүүгө зарыл. Шилекей бездери тарабынан секрециялануучу (транскобаламин I, ошондой эле, гаптокоррин аталышында) гликопротеин менен капталган B₁₂ витамини (кобаламин) ашказанга келип, ашказан кислотасына сезимтал келген витамин эрип кетүү коркунучунан тоскоолдуксуз өтөт. Нейтралдуу келген он эки эли ичегиге түшкөндө ашказан алдындагы бездердин ферменттери B₁₂ витамининин коргогон гликопротеинди бузат. Эркиндикке чыккан витамин ички фактор менен байланышып, андан соң жамбаш ичегинин (орусча подвздошный) энтероциттери менен сиңирилет.

Ашказан чоюлчаак орган, жана негизинен бир литрдин айланасындагы азыкты батыруу үчүн кеңейе алат. Мындай кеңейүү ашказандын ички дубалдарындагы бир катар бүктөмдөр аркылуу камсыздалат. Жаңы төрөлгөн наристенин ашказаны 30 мл айланасындагы азыкты кармап туруу үчүн кеңейе алат.

Көк боор (орусча селезёнка) — организмдеги ири лимфоиддик орган болуп саналат, бирок, мунун башка функциялары дагы бар. Ал керектелген кызыл жана ак кан денечелерин бузат. Буга байланыштуу муну кээде «эритроциттер мүрзөсү» деп дагы аташат. Мындай тамак сиңирүүнүн өндүрүмү катары билирубин пигменти саналат, ал боорго барып, өт менен секрецияланат. Башка өндүрүмү — чучук мээде кандын жаңы клеткаларын калыптандыруудагы темир саналат. Медицина көк боорду бир гана лимфа системасынын бөлүгү катары карашат, бирок, анын маанилүү функцияларынын бардык спектри дагы деле изилдене элегин таанышат.

Негизги макала: Боор

Боор чоңдугу боюнча экинчи орундагы орган (териден кийин) жана организмдеги зат алмашууда (метаболизм) роль ойногон тамак сиңирүүгө көмөкчү без. Боорду тамак сиңирүүдөгү эң чоң без деп дагы аташат. Боордун функциялары көп, алардын айрымдары тамак сиңирүү үчүн маанилүү. Түрдүү метаболиттерди детоксикациялай алат; тамак сиңирүү үчүн зарыл болгон белокторду синтездеп, биохимиялык заттарды өндүрөт. Глюкозадан (гликогенез) калыптана алган гликогендин сакталышын тууралайт. Ошондой эле, боор белгилүү бир амин кислоталарынан глюкозаны синтездей алат. Органдын тамак сиңирүүдөгү функциялары кыйла деңгээлде углеводдорду бөлүктөргө ажыратуу менен байланышкан. Белоктун синтезделишинде жана бөлүнүүсүндө метаболизмди колдойт. Липиддик алмашууда холестеринди синтездейт. Майлар дагы липогенез процессинде иштелип чыгат. Боор липопротеиндердин негизги бөлүгүн синтездейт.

Денедеги жайгашуусу: курсактын жогорку оң квадрантында жана диафрагма алдында орун алып, бир бөлүгү, тагыраак айтканда, жылаңач бөлүгү менен диафрагмага бекилген. Ашказандын оң жагында жайгашып, өттү жаап турат. Майларды сиңирүүгө түрткү берген өт кислоталарын жана лецитинди синтездейт.

Өт (суюктук)

Боор тарабынан иштелип чыгуучу өт (орусча желчь, өт органы же өт баштыкчасы [орусча желчный пузырь] менен алмаштырбайлы) суудан (97%), өт туздарынан, былжырдан, пигменттерден, 1%ы майлардан жана органикалык эмес туздардан турат. Билирубин анын негизги пигменти болуп саналат. Өт беттик-активдүү зат катары жарым-жартылай иштеп, эки суюктук же катуу тело менен суюктуктун ортосунда беттик тартылууну төмөндөтүп, химустагы майларды эмульгациялоого жардам берет. Азык майы, өттүн таасири алдында мицелла аталган майда бөлүктөргө ажырайт. Мицеллаларга ажыроо, уйку бездин липаза ферментинин иштөөсү үчүн чоңураак аянтты түзөт. Липаза триглицериддерди сиңирип, алар май кислоталары жана моноглицериддерге ажырайт. Андан соң алар ичегинин дубалындагы бүртүкчөлөр менен сиңирилет. Эгер майлар мындай ыкма менен ичке ичегиде сиңирилбесе, кийин майларды сиңире албаган жоон ичегиде көйгөйлөр жаралышы мүмкүн. Өт азыктан K витаминин сиңирүүгө жардам берет. Өт жалпы боордук өтмөктө чогулуп, ошол эле жактан чыгарылат. Бул өтмөк баштыктуу өтмөк менен биригип, өт баштыкчасы менен жалпы өт өтмөгүн калыптандырат. Өт, өт баштыкчасында сакталып, он эки эли ичегиге азык түшкөндө чыгат, ошодой эле, бир нече саатан кийин дагы.

Өт баштыкчасы

Өт баштыкчасы (орусча желчный пузырь) — боордун астында жайгашкан өт чыгаруучу жолдордун көңдөйлүү бөлүгү, ал эми өт баштыкчасынын денеси анча чоң эмес чуңкурчада орун алган. Бул боор тарабынан иштелип чыгуучу өттүн ичке ичегиге түшөөр алдында сакталып туруучу органы. Өт боордон өт жолдору аркылуу өт баштыкчасына сакталуу үчүн агып турат. Ал он эки эли ичегиден бөлүнүүчү холецистокинин, пептиддик гормонго жооп катары бөлүнүп чыгат. Холецистокинин (он эки эли ичегинин эндокриндик клеткалары тарабынан) өндүрүлүшү он эки эли ичегиде майдын болуусу менен стимулданат.

Өт баштыкчасы үч бөлүмгө бөлүнгөн: түбү, денеси жана моюнчасы. Моюнчасы ичкерип отуруп өт чыгаруучу жолдор менен баштыкча өтмөгү аркылуу бириктирилген, андан кийин жалпы боордук өтмөк менен биригип, жалпы өт өтмөгүн же жолдорун калыптандырат. Бул кошулмада Гартман баштыгы аталган былжыр челдин бүктөмү бар, мында негизинен өт баштыгындагы таштар кептелип калат. Мунун денечесинин булчуң катмары жылмакай булчуң тканынан туруп, жыйрылуусуна жардам берет, өз кезегинде мындай кыймыл өт баштыкчасынын өтүн, өт жолдоруна чыгарат. Өт баштыкчасы дайыма өттүн табигый, жарым суюк формасында сактап туруусу зарыл. Өт баштыкчасынын ички катмары тарабынан бөлүнүп чыгуучу суутек иондору өттүн жетишээрлик кычкылдуулугун сактап, анын катып калуусун алдын алат. Өттү суюлтуу үчүн тамак сиңирүү системасынан суу жана электролиттер кошулуп турат. Мындан тышкары, туздар өттөгү холестерин молекулаларына жабышып, анын кристаллдашуусун алдын алат. Эгер өттө холестерин же билирубин көп болсо, же өт баштыкчасы өзүнүн иштөөсүндө туура бошобосо, системалар иштен чыгышы мүмкүн. Кальцийдин анча чоң эмес кесеги холестерин же билирубин менен капталганда, ал эми өт кристаллдашканда, өт ташы калыптанат. Өт баштыкчасынын башкы максаты — өттү сактоо жана аны бөлүп чыгаруу. Тамак сиңирүүгө көмөктөшүү үчүн майлардын чоңураак молекулаларын, майда молекулаларга ажыратуу жолу менен өт ичке ичегиге бөлүнүп чыгат. Майлар сиңирилгенден кийин өт дагы сиңирилип, кайтадан колдонуу үчүн кайрадан боорго транспорттолот.

Ашказан алдындагы без же уйку без (орусча поджелудочная железа) — тамак сиңирүү системасындагы жардамчы тамак сиңирүүчү бездин функциясын аткарган негизги орган. Уйку без, бир эле убакта эндокриндик жана экзокриндик без боло алат. Эндокриндик бөлүгү кандагы канттын деңгээли жогорулаганда инсулинди бөлүп чыгарат; инсулин кандагы глюкозаны энергия катары колдонуу үчүн булчуңдарга жана башка ткандарга жумшайт. Кандагы канттын деңгээли төмөн болгондо эндокриндик бөлүк глюкагонду бөлүп чыгарат; глюкагон кандагы канттын деңгээлин теңсалмактоо үчүн боор тарабынан топтолгон кантты глюкозага ажыратууга мүмкүндүк берет. Уйку без панкреатиттик шире түрүндөгү маанилүү тамак сиңирүүчү ферменттерди иштеп чыгып, ал он эки эли ичегиге жеткирилет. Уйку без ашказандан төмөнүрөөк (ушундан улам ашказан алдындагы без деп дагы аталат) жана арт жагында жайгашкан. Ал он эки эли ичеги менен уйку без өтмөгү аркылуу кошулуп, он эки эли ичеги өз кезегинде өт өтмөгүнүн жери менен биригип, мында өт дагы, уйку бездин ширеси да ашказандан он эки эли ичегиге бөлүнүп чыккан химуска таасир эте алат. Уйку бездин өтмөк клеткаларынан чыккан суу секрециясы бикарбонат иондорун камтып, алар жегичтүү келет жана өткө ашказан иштеп чыккан кычкыл химусту нейтралдаштырууга жардам берет.

Уйку без майларды жана белокторду сиңирүү үчүн ферменттердин негизги булагы болуп саналат. Ферменттердин айрымдары он эки эли ичегидеги холецистокининдин иштелип чыгышына жооп катары бөлүнөт (жана тескерисинче, полисахариддерди сиңирүүчү ферменттер негизинен ичеги дубалчалары тарабынан өндүрүлөт). Уйку бездин клеткалары тамак сиңирүүчү ферменттердин муруңкуларын камтыган секрециялык бүртүкчөлөр менен толтурулган. Ашказан алдындагы бездин белокторго таасир эткен негизги протеазалары жана ферментери катары трипсиноген жана химотрипсиноген саналат. Ошондой эле, эластаза дагы иштелип чыгат. Липаза жана амилаза аз санда секрецияланат. Уйку без A2 фосфолипазасын, лизофосфолипаза жана холестеринэстеразды дагы секрециялайт. Муруңку зимогендер ферменттердин активдүү эмес варианттарын элестетет; а бул өзүн-өзү деградациялоо менен чакырылган панкреатитти алдын алууга мүмкүндүк берет. Ичегинин былжыр челинде болгон энтеропептидаза ферменти ичегиге түшөөрү менен трипсиногенди активдештирет дагы, аны бөлүктөргө ажыратып трипсинди калыптандырат; андан аркы ажыратуу химотрипсиндин калыптануусуна алып келет.

Ичеги-карын жолдорунун (ИКЖ) төмөнкү бөлүмү өзүнө ичке ичегини жана бүткүл жоон ичегини камтыйт. Ичеги-карын жолдорунун төмөнкү бөлүмү ашказандын полирикалык сфинктеринен башталып арткы өтмөк менен аяктайт. Ичке ичеги он эки эли ичегиге жана жамбаш ичегиге бөлүнөт. Сокур ичеги (орусча слепая кишка) ичке ичеги менен жоон ичегинин бөлүнүүсүн белгилейт. Жоон ичеги өзүнө түз ичегини жана аналдык каналды камтыйт.

Ичке ичеги

Тамактангандан кийин бир саат өткөндө жарым-жартылай сиңирилген азык жарым суюк химус түрүндө ичке ичегиге түшөт. Ашказандын жарымы орточо 1,2 сааттан кийин бошойт. Төрт-беш сааттан кийин ашказан толук бошойт.

Ичке ичегиде чечүүчү мааниге pH ээ боло баштайт; ал тамак сиңирүүчү ферменттерди активдештирүү үчүн кылдат теңсалмактанган болуусу керек. Химустун pH деңгээли төмөн болуп, өтө кычкыл келип, ашказандан чыгат, жана аны жегичтүүрөөк кылуу зарыл. Он эки эли ичегиде бул нерсе ага өт баштыкчасынан өттү жана уйку без өтмөктөрүнөн бикарбонаттык секрецияларды, ошондой эле, он эки эли ичегинин бездеринен чыккан Бруннер бездери аталган бикарбонаттарга бай былжыр секрецияларын кошуу менен ишке ашырылат. Химус болсо ичегиге ашказандын пилорикалык сфинктер көзөнөгүнөн чыккандан кийин түшөт. Калыптануучу жегичтүү суюктук аралашмасы ичегинин былжыр челине зыян келтирүүчү ашказан кислотасын нейтралдаштырат. Былжырлуу компонент ичегинин дубалдарын майлайт.

Иштетилген азык бөлүкчөлөрү өлчөмү жана курамы боюнча жетишээрлик деңгээлге жеткенде, алар ичегинин дубалдары аркылуу сиңирилип, кан агымына өтө алат. Мындай азык химусун батыруучу биринчи жайы катары он эки эли ичегинин башы болот. Бул жерден ал ичке ичегинин үч бөлүмүнүн биринчиси он эки эли ичегиге өтөт (кийинки бөлүм — эң ичке ичеги же бош ичеги, арык ичеги деп дагы айтылат [орусча тощая кишка], үчүнчүсү — жамбаш ичеги). Он эки эли ичеги — ичке ичегинин биринчи жана эң кыска бөлүмү. Бул ашказан менен арык ичегини бириктирген муундуу С сымал формасындагы көңдөй түтүкчө. Он эки эли ичегинин башынан башталып ошол эле ичегини кармап туруучу булчуң менен аяктайт. Кармап туруучу булчуңдун диафграмага да биригип турушу бекилишинин кененирээк бурчунан улам азыктын өтүүсүн жакшыртат деп эсептелет.

Азыктын иштетилишинин көпчүлүк бөлүгү ичке ичегиде жүрөт. Сегменталдык жыйрылуулар ичке ичегидеги химустун жай жылуусуна жана аралашуусуна көмөк болуп, организмге сиңирилишине көбүрөөк убакыт берет (азыктардын сиңирилиши андан ары жоон ичегиде уланат). Он эки эли ичегидеги панкреатиттик липаза майлардын андар ары иштетилиши үчүн химуста камтылган кофермент колипаза менен кошо секрецияланат. Мындай бөлүнүүнүн натыйжасында хиломикрон аталган майлардын майдараак бөлүктөрү калыптанат. Ичегиге төшөмчү болгон энтероцит аталган тамак сиңирүүчү клеткалар дагы бар, булардын көбүнчөсү ичке ичегиде орун алган. Булар өзгөчө клеткалар, анткени, алардын бетинде атайын бүртүкчөлөр болуп, өз учурунда көп сандаган микротүктөрдү камтыйт. Бул түктөр көбүрөөк аянтта химустун сиңирилишин гана камсыз кылбастан, анын микротүктөрдө болгон көп сандаган тамак сиңирүүчү ферменттер менен андан аркы иштетилишине шарт түзөт.

Хиломикрондор, энтероциттердин түктөрү аркылуу «сүттүү» аталган лимфалык капиллярга өтүү үчүн жетишээрлик кичинекей келет. Негизинен эмулгацияланган майлардан турган хилус аталган сүттүү суюктук, сүтүү бездердеги лимфа менен абсорбцияланган аралашманын натыйжасында калыптанат. Андан соң хилус лимфа системасы аркылуу дененин башка бөлүктөрүнө транспорттолот.

Илип туруучу булчуң эт он эки эли ичегинин аягын белгилеп, ичеги-карын жолдорунун жогорку бөлүмүн төмөнкүсүнөн бөлүп турат. Тамак сиңирүү жолдору арык ичеги жана жамбаш менен уланат. Арык же бош ичеги ичке ичегинин ортоңку бөлүгү, өзүнө шакектүү бүктөмдөрдү, экиге бөлүнгөн былжыр челдин кесиндилерин камтып, алар жарым-жартылай, кээде толугу менен ичеги көрүнүшүн (орусча просвет) курчайт. Бүктөмдөр түктөр менен кошо кан агымына иштетилген канттарды, амин жана май кислоталарын көбүрөөк сиңирилишин камсыз кылып, арык ичегинин аянтын көбөйтөт. Тегерек бүктөмдөр азык заттардын сиңирилишине көбүрөөк убакыт берип азыктын ичегиден өтүшүн жайлатат.

Ичке ичегинин акыркы бөлүмү — жамбаш ичеги. Бул дагы түкчөлөрдү жана B₁₂ витаминин камтыйт; Мында өт кислоталары жана сиңимдүү азыктын калдыктары сиңирилет. Качан химуста сиңимдүү заттар түгөнгөндө, калган калдыктар фекалий аталган жарым катуу заттарга айланат да, булар жоон ичегиге түшөт. Мында ичеги флорасындагы бактериялар калдыктуу белокторду жана крахмалдарды бөлүктөргө ажыратат.

Ичке ичегидеги азыктын жүрүү убактысы орточо 4 саатты түзөт. Тамак калдыктарынын жарымы ичке ичегиде орточо тамактангандан кийин 5,4 саатта чыгат. Ичке ичегинин бошоо процесси орточо 8,6 саатта аяктайт.

Сокур ичеги

Сокур ичеги, ичке ичеги менен жоон ичегинин чек арасын белгилөөчү баштыкчаны элестетет. Курсактын төмөнкү оң жак квадрантында, илеоцекалдык клапандан төмөн орун алган. Сокур ичеги химусту ичке ичегинин, жамбаш ичегинин акыркы бөлүгүнөн алып, өзү жоон ичегинин башталгыч алкагы менен биригет. Бириккен жерде сфинтер же клапан орун алган, илеоцекалдык клапан жамбаш ичегидеги химустун жылышын жайлатып, андан аркы тамак сиңирүүнү камсыздайт.

Жоон ичеги

Жоон ичегидеги иштетилген азыктын жылышы алда-канча жайыраак жүрөт: дефекация аркылуу анын сыртка чыгарылышына 30дан 40 саатка чейин убакыт талап кылынат. Жоон ичеги негизинен иштетилүүчү заттардын ичеги флорасы тарабынан ферментациялануучу жер катары кызмат кылат. Керектелүүчү убакыт ар адамда ар башка болуп, кыйла айырмаланат. Калган жарым катуу калдыктар заң аталып, ичеги дубалдарынын перистальтика аталган координацияланган жыйрылууларынын эсебинен тышка чыгарылат (дефекация). Заң массалары адамдын физиологиясы жана ден-соолугунун абалына жараша түрдүү формаларда калыптанат (Заңдын формасынын Бристоль шкаласы). Ичеги-карын жолдорунун көпчүлүк бөлүгү күкүрттүү катмар менен капталып, кирич чел бүгүлүшүнө (орусча брыжейка) ээ.

Боюнда болуу белгилүү бир тамак сиңирүүнүн бузулууларына жакындатышы мүмкүн. Гестациондук диабет боюнда болуу кезинде энеде өнүгүп кетиши ыктымал, көп учурда белгилерсиз өткөнү менен, преэклампсияга алып келиши да ыктымал.