Кан

Кандын организм үчүн кандай маанилүү экендигин адамдар илгертен эле билишет. Бирок 19-кылымда гана кандын составы, касиеттери, организмдеги милдети изилденди. Кан деген эмне? кан - илээшме кызыл түстөгү суюк, өзгөчө зат. Ал тирүү организмдин кан тамырларында тынымсыз кыймылдап агып турат. Адамда кан анын салмагынын 6,8 пайызын түзөт (мисалы, салмагы 70 кг адамда 5 литрге жакын кан болот). Кандын негизги составдык бөлүктөрү: ачык сары түстөгү суюктук - плазма жана анда сүзүп жүрүүчү кызыл жана ак кан денечелери. Кандын плазмасында организмдин жашоосу үчүн зарыл болгон көптөгөн жөнөкөй жана татаал заттар: белок, май, углеводдор, туздар, кислоталар, витаминдер жана башкалар бар. Канга кызыл түстү тоголок келген кызыл кан денечелери - эритроциттер берет.

Алар өтө майда болгондуктан микроскоптон гана көрүнөт. Кан жонундо маалыматты улай, эритроциттер канда 80-100 күн жашайт, андан кийин бузулат. Бир секундда адамда 10 миллионго жакын эритроцит алмашылат. Эритроциттер гемоглобин деген өзгөчө затка каныккан. Гемоглобиндин составында темирлүү боёк зат бар. Дем алганда өпкөгө келген абадагы кычкылтекти гемоглобиндин темири оңой эле синирип алат. Бул кычкылтек кан менен бүткүл организмге тарайт.

Анткени кычкылтек денедеги ар бир клетка үчүн зарыл, ансыз клеткалар өлөт. Адамдын канын микроскоп менен карап жатып, андагы көптөгөн эритроциттердин арасынан бирин-серин ак кан денечелери - лейкоциттерди көрүүгө болот. Алар эритроциттерден чоңураак жана тунук келет. Лейкоциттер бизди оору пайда кылуучу микробдордон ишенимдүү коргойт. Алар кан тамырлардын капталынан өтүп кетүүгө жөндөмдүү. Микробдор организмге кирээри менен бул коркунучтуу жерге жайнаган ак кан денечелери чогулат да микробду ортого алып, эритип жиберишет. Муну биринчи болуп орус окумуштуусу И. И. Мечников байкаган. Кан организмди азыктандырат.

Денедеги клеткалар өсөт, өркүндөйт. Өлгөн эскирген клеткалардын ордуна жаңылары пайда болушу керек. Бул үчүн курулуш материалы талап кылынат, ал болсо тамак-аштан алынат. Биз жеген тамак карын жана ичеги аркылуу жылып, узак убакыт бою тыкан иштетүүдөн өтөт да, керектүү азык заттар кан тамырларга сорулуп алынып, кан аларды бүткүл денеге ташып жеткирет. Өтө ичке кан тамырлар - капиллярлар аркылуу кандан клеткаларга кычкылтек ошондой эле суу, азык заттар, туздар жана витаминдер берилет. Ошол эле учурда кан клеткадан зат алмашуу процессинде пайда болуучу жана организмди ууландырышы мүмкүн болгон зыяндуу заттарды алып келет. Бул заттар өпкө, бөйрөк, ичеги жана тери аркылуу сыртка чыгарылат.

Кандагы өзгөчө клеткалар - тромбоциттер канды уютуучу касиетке ээ. Кан тамыр жараланган жерде кан коюланып уюйт да, жараатты бүтөп калат. Бул болсо организди канын жоготуудан, кансыроодон сактайт. Кан жонундо кызыктуу фактылар ушундай урматтуу окурман. Кыргызчалап дайындаган Омурбекова И. Кошумча шилтемелер: Жасалма кан айландыруу, Туюк кан жүгүрүү, Кан жүрүү системасы, Кан-тамырлар, Кан пайда болуу, Кан хэштег