«Клетка деген эмне», анын курамы кандай, ал кантип көбөйөт жана башка ушул сыяктуу суроолорго клетка жонундо маалымат макалабыздан окуңуз. Клетка (латынча , грекче κύτος) — бардык организмдердин түзүмүнүн жана жашоо-тиричилигинин түзүмдүк-функционалдык жана элементардык бирдиги.
Жеке зат алмашууга ээ болуп, өзүн-өзү көбөйтүүгө жөндөмдүү. Генетикалык маалыматты көбөйүү жолу менен берет.
Жөнөкөй сөз менен айтканда, клетка — бул бардык тирүү организмдердин негизги түзүмдүк бирдиги.
Адам жана буудай, бака жана микроб — бардык тирүү нерселер клеткадан түзүлө тургандыгын окумуштуулар өткөн кылымда эле аныкташкан. Микроб болгону бир гана клеткадан, ал эми алманын жалбырагы 50 миллиондой клеткадан турат. Клеткалардын көбүн микроскоп менен гана көрүүгө болот. Балыктын икрасы, тооктун жумурткасы сыяктуу алп клеткалар да бар. Ар кайсы жаныбарлар менен өсүмдүктөрдүн клеткалары айырмаланып турат, бирок жалпы жактары да көп. Клеткада адатта килкилдек цитоплазма жана андан катуураак тоголок же сүйрү ядро болот. Клеткалар бири-биринен, ядро цитоплазмадан кабык менен бөлүнөт. Азыркы мезгилде окумуштуулар клетканы жүз миң эсе чоңойтуп көрсөтүүчү электрондук микроскоб менен изилдөөдө. Алар көптөгөн кызыктуу көрүнүштөрдү байкашты.
Ядро кабыгында тешикчелери бар экен, алардын оозунда өтө эле майда тоголокчолор — рибосомалар кысылышып турат. Клетканын рибосомалары чоң заводдогу цех сыяктанат: алар клетка түзүлүүчү заттарды иштеп чыгарат. Организмге клетка зарыл заттарды иштеп чыгаруу үчүн керек. Бул заттарды да рибосомалар чыгарат — алардын эң башкы мааниси мына ушунда. Мисалы, ак кан денечелеринин рибосомалары зыяндуу микробдорду жок кылуучу жана алардын уусуна зыянсыздандыруучу атайын заттарды, ал эми кызыл кан денечелеринин рибосомалары гемоглобинди чыгарат. Гемоглобин канга кызыл түс берип, бүт денеге кычкылтек ташыйт. Цехтин иштеши үчүн энергия керек. Энергия рибосомалар үчүн да зарыл. Ар бир клетканын өз электр станциясы бар. Ал митохондрия деп аталат.
Клеткалар дайыма иштейт, ошондуктан эскирет, өлөт. Жаңы клеткалар кайдан пайда болот? Клеткалар бөлүнөт. Бир клетка экөө болуп кетет. Анын кандайча бөлүнгөнүн микроскоп менен байкоого болот. Татаал организмдеги, мисалы, адам денесиндеги клеткалар өтө ар башка. Айрым клеткалардан сөөк, башкаларынан булчуң түзүлөт. Булчуң клеткалары тартылып чоюлууга жөндөмдүү, ошондуктан биз кыймылдай алабыз.
Кандагы кызыл кан клеткалары кычкылтек ташыйт. Тери клеткалары денени коргоп турат. Нерв клеткалары ооруксунууну, ысык, муздакты кабылдап, өз дүүлүгүүсүн бөлөк нерв клеткаларына — мээ клеткаларына жиберет. Ар бир клетканын өзү гана аткаруучу кызматы бар. Бул болсо алардын ар биринин организмге мыкты кызмат кылуусуна шарт түзөт.
Клеткалар курамы, функциясы, формасы жана өлчөмү жактан абдан ар түдүү. Өлчөмү 5тен 200 мкмге чейин болот. Адам организминдеги эң ириси жумуртка клеткасы жана нерв клеткасы, эң кичинеси — кандын лимфоциттери. Формасы жагынан клеткалар шар, сүйрү, жалпак, куб, призма сыяктуу келет. Кээ бир клеткалар өсүндүлөрү менен бирге узундугу жагынан 1,5 м чейин жана андан дагы узун болушат (нейрондор).
Ар бир клетканын курамы болот жана биополимерлер системасын элестетет, ал өзүнө ядро (өзөк), цитоплазма жана андагы органеллдерди камтыйт. Клетка тышкы чөйрөдөн клетка чел кабыгы менен корголуп турат — анын аталышы плазмалемма (калыңдыгы 9-10мм), ал клеткага зарыл нерселерди ташыйт, жана тескерисинче башка коңшу клеткалар, клетка аралык зат менен иш аракет кылат. Клетканын ичиндеги өзөктө белоктун синтези жүргүзүлөт, генетикалык маалыматты ДНК (дезоксирибонуклеин кислотасы) түрүндө камтыйт. Ядро тоголок же сүйрү формада, жалпак клеткаларда жалпак жана тегерек, ал эми лейкоциттерде болсо таякча сымал. Эритроцит жана тромбоцитте ядро жок. Сыртынан ядро, ядролук кабык менен капталган, ал тышкы жана ички мембрана менен берилген. Ядродо нуклеоплазма бар, ал гель сыяктуу затты элестет жана өзүнө хроматин менен ядрочону камтыйт.
Ядронун айланасында цитоплазма бар, ал өзүнүн курамына гиалоплазма, органеллалар жана кошумчаларды камтыйт.
Гиалоплазма — цитоплазманын негизги заты, ал клетканын алмашуу процесстеринде катышат, белок, полисахарид, нуклеин кычкылын жана башкаларды камтыйт.
Белгилүү бир курамга ээ болгон жана биохимиялык функцияларды аткарган, клетканын туруктуу бөлүктөрү — органеллалар. Аларга клетка борбору, митохондриялар, Гольджи комплекси, эндоплазмалык (цитоплазмалык) тармак кирет.
Клетка борбору — негизинен ядронун же Гольджи комплексинин жанында, эки тыгыз түзүмдөрдөн турат — центриолийлер, алар жылуучу клетканын веретенинин курамына кирип, кирпикчелерди жана чоюлмаларды түзөт.
Клеткада митохондриялар да маанилүү ролду ойнойт, алар ар кандай үрөн, жип, таякча формаларында болуп, эки тышкы жана ички мембранадан калыптанат. Митохондриянын узундугу 1ден 15 мкмге чейин, диаметри болсо — 0,2ден 1,0мкмге чейин. Ички мембрана бырыштарды (кристаларды) түзүп, аларда ферменттер жайгашат. Митохондрияда глюкозанын бөлүнүшү, амин, май кислоталарынын кычкылдануусу, АТФ (аденозинтрифосфор кислотасы) — негизги энергетикалык материалдын пайда болуусу жүрөт.
Гольджи комплекси (ички клеткалык сеткалуу аппарат) көбүк, пластина, түтүк түрүндө болуп, ядронун айланасында жайгашкан. Анын функциясы заттарды ташуу, аларды химиялык жактан иштетүү жана клетканын иш-аракеттеринен пайда болгон нерселерди анын сыртына чыгаруу.
Эндоплазмалык (цитоплазмалык) тармак агранулдук (жылмакай) жана гранулдук (быдыр) тармактан түзүлөт. Агранулдук эндоплазмалык тармак майда диаметри 50-100нм болгон цистерна жана түтүктөрдөн пайда болот, алар липиддердин жана полисахариддердин алмашуусунда катышат. Гранулдук эндоплазмалык тармак пластиналардан, трубкалардан, цистерналардан туруп, алардын дубалчаларына рибосома, синтездөөчү белок сыяктуу пайда болуулар жабышып калат.
Цитоплазма дагы өзүнчө заттардын туруктуу топтолушуна ээ, алар цитоплазма кошумдары аталып, белок, май жана пигмент табиятына ээ.
Клетка көп клеткалуу организмдин бөлүгү катары негизги функцияларды аткарат, алар төмөнкүдөй: келүүчү заттарды алуу, жана аларды бөлүү менен организге зарыл болгон энергияны жаратуу. Клеткалар ошондой эле дүүлүгүүгө ээ (кыймыл реакциялары) жана бөлүнүү менен көбөйүүгө мүмкүндүгү бар. Клеткалардын бөлүнүүсү түз эмес (митоз) жана редукциондук (мейоз) болот.
Митоз — клетка бөлүнүүсүнүн эң эле көп тараган формасы. Ал бир нече баскычтан турат — профаза, метафаза, анафаза жана телофаза. Клетканын жөнөкөй (же түз) бөлүнүүсү — амитоз — сейрек кездешет, клетка эки бирдей же бирдей эмес бөлүккө бөлүнгөндө.
Мейоз — ядролук бөлүнүүнүн формасы, мында хромосомалардын саны уруктандырылган клеткада эки эсе азаят жана клетканын гендик аппаратынын кайра курулушу байкалат. Клетканын бир бөлүнүүсүнөн экинчи бөлүнүүсүнө чейинки мезгил жашоо цикли делет.
Дагы караңыз
