Адабият

Чилде

Чилде деген каары катуу чал имиш. Анын 20 баласы бар экен. Ал балдарын суук түшүрүүгө жиберет экен. 20 баласынын бирден түшүп, кайра кетиши 40 күндүк убакыт болот имиш.

Байтерек

Кыргыздардын "Байтерек" тотеми башка тарыхчылар жагынан кагаз бетине эртеден түшкөн баян болуп, кыргыздардын кыпчак уруусуна байланыштуу айтылат. Бул баян мындайынча жазылган. "Огуз намэдеги" "Кыпчак" баяны.

Кок бору

"Кок бору" тотеми эң байыркы баяндардан болуп, кыргыздарды өз ичине алган түрк элдерине, атап айтканда, түрк тукумуна байланыштырып айтылып жүрөт. Бул баян "Жов тарыхында" жазылган. Бирок биз мында тек кыргыздарда айтылып жүргөн

Бугу эне

Кыргыз элинин бугу уруусунун тукум-теги жөнүндө "Бугу эне, мүйүздүү эне" деген көркөм мифтик баян кыргыз элинде эрте замандан баштап айтылып келет. "Бугу эне" жөнүндөгү бул тотемдик баяндын кыргыз эли ичинде таралышы өтө кеңири болгондуктан, анын түрдүүчө айтылган варианттары да көп болгон. Төмөндө бир түрү менен таанышып көрөлү.

Тотемдик мифтер

Жаратылыштагы заттар менен заттар ортосунда, инсанат менен башка жандуулар ортосунда кандайдыр бир тектик, уруктук байланыш бар деген ишеним, же бир заттын, жандардын тукум уругунун ээеи, калкалоочусу болот деген ишеним боюнча наристе элестетилип айтылган мифтик баяндар (аңыздар) "тотемдик мифтер" деп аталат.

Жин

"Жин" - киши жашабаган ээн жерде, талааларда, эски ээн тамдарда, акыр-чикирлүү жерлерде өмүр өткөрүшкөн. Жиндер улоолуу, топ-тобу менен түндөсү сапар тартат имиш. Жиндердин өзүнчө ээлери болот дейт.

Албарсты

"Албарсты" кыргыздардын мифтик элестетүүсүндө бою бокордой, өңү сары, чачы саксайган, эмчеги салбыраган кебетеде айтылат. Албарсты кыргыз мифтеринде (аңыздарында) кара албарсты, сары албарсты жана сасык албарсты деген топторго бөлүнүп айтылат. Албарсты жаңы төрөгөн аялдын өпкөсүн сууруп алып, сууга салып жиберсе, төрөгөн аял өлүп кетет имиш.

Алпкаракуш

Көйкап чөлкөмүндө жашоочу канаттуудан "алпкаракуш" элестетилет. Алпкаракуш аябай зор куш экен да, анын түнөгү чынар терек болот имиш. Алпкаракуш учканда, бороон чыгып, кырдан таштар кулап, абдан сүрдүү болот экен. Ал чынар терекке келип конгондо чынар терек жети ийилип жерге тийип зорго калыбына келет имиш.

Ажыдаар

"Ажыдаар" кыргыз эл оозеки адабиятындагы мифтик элес болуп, көйкаптагы "жыландын зору" катары кебетеленип, бир илеп тартса бирден адамды бүкүлү жута турган сойлоочу жоо катары элестеткен. "Ажыдаар" көйкаптан жер бетине чыкчу болсо, инсанаттар менен мал-жанга коркунуч, кыргынчылык алып келген.

Желмогуз

Кыргыз эл оозеки адабиятында "желмогуз" - Жез тырмак, Жез кемпир, Мастан кемпир деген аталыштарда айтылат, желмогуздар мифтик элестетүүлөрдө төмөнкүдөй үч түрдүү айтылат.