Заттарды, нерселерди таанууда, кандайдыр тарыхтагы бир окуянын нугун кууп, наристе элестетүү менен баяндап, улам кийинкилерге улантылып айтылып калган кыска, көркөм баяндар "уламыштар" деп аталат.
"Буудайык" - канаттуулардын ээси, пири, төрөсү болот экен. Буудайыктын кебетесин, түсүн мифтик элестетүүдө төмөнкүдөй баяндайт.
"Ойсул" ата - төөнүн ээси, төөнүн түпкү бабасы экен. Ал төөлөрдү илдеттен тазартып, тукум уругунун өнүгүп-өсүшүн калкалап, коргойт имиш. Төөнүн зору лөк, жалкы өркөчтүү, жону туташы "нар" деп аталган.
"Камбар ата" жылкынын ээси, жылкынын колдоочу, калкалоочу бабасы имиш. Камбар ата жылкыны илдеттен тазартып, апааттан тукумун калкалап өнүгүп-өсүшүн колдоп жүрөт экен. Камбар ата кайыптан буудандарды
Кайберендер ээси үңкүрдү үй кылып олтурган Ак байбиче кебетесинде баяндалат. Кайберендин ээси жөнүндө мындайча элестеме баян айтылат: Илгери бир мергенчи бир улактуу кийикти аткан экен, ал жарадар болуп качат.
Жигит пири - Шамерден (Шахимерген) жөнүндө. Кыргыздар жоокерчиликте көп болгон. Шай, Шамерден - бир түшүнүк.
"Дөөтү" өнөрдүн ээси, темирчилик, зергерчиликтин ээси. Усталар узанаарда: "Дөөтү пайгамбарым колдосун" - дейт.
Чилде деген каары катуу чал имиш. Анын 20 баласы бар экен. Ал балдарын суук түшүрүүгө жиберет экен. 20 баласынын бирден түшүп, кайра кетиши 40 күндүк убакыт болот имиш.
Кыргыздардын "Байтерек" тотеми башка тарыхчылар жагынан кагаз бетине эртеден түшкөн баян болуп, кыргыздардын кыпчак уруусуна байланыштуу айтылат. Бул баян мындайынча жазылган. "Огуз намэдеги" "Кыпчак" баяны.
"Кок бору" тотеми эң байыркы баяндардан болуп, кыргыздарды өз ичине алган түрк элдерине, атап айтканда, түрк тукумуна байланыштырып айтылып жүрөт. Бул баян "Жов тарыхында" жазылган. Бирок биз мында тек кыргыздарда айтылып жүргөн