Октябрь: айдын кыргызча аталышы, баяндалышы, майрамдар

Октябрь (латынча octo — сегиз) — Григориан календарынын онунчу айы. Цезардын март айынан башталган реформасына чейинки эски римдик жылдын сегизинчи айы.

Жалпы маалымат

Кыргызча аталышы — Тогуздун айы (Кусеин Карасаев тарабынан туураланган Кыргыз элдик календарына ылайык). Сентябрь менен ноябрь айларынын ортосунда жайгашкан.

Октябрь айынын эмне үчүн «Тогуздун айы» деп аталып калышы боюнча негизги эки варианты бар:

• Байыркы замандан бери эле кыргыз кимдир бирөөгө мал-пул берсе тогуздап берген. Мисалы, 9 атка байге саюу, ханга тогуздап тартуу менен баруу (хан тартуусу — тогуз макалы да жакшы мисал), жана илгерки айымдар элечегин тогуз кабат кылып оронуусу, ошондой эле, октябрь айында мал-жандар жайлоодон түшүп, деги эле адамдын ошол убактагы алган кирешесин санап алым-салымдарын тиешелүү адамдарга тогуздап берилгенинен тогуздун айы болуп калган деген гипотеза бар.
• Башка маалымат боюнча Үркөр жылдызы, Жер жана Ай тогошконуна байланыштуу беш тогоолдордун (бир, үч, беш, жети, тогуз) бири. Бирок, буга карама-каршылыктардын бири 27 (башка маалыматтар боюнча 12, 25) тогоол бар деген түшүнүк гипотезага ылайык келбей калат. Ошого карабастан аталышы ушундан улам жаралган деген түшүнүк айтылып жүрөт.

Узактыгы 31 күндөн турган жети айдын бири. Жердин Түштүк жарым шарында жаздын, Түндүк жарым шарында — күздүн экинчи айы.

Аталышы латындын сегиз дегенди билдирген octo сөзүнөн чыккан.

Бул айда кышкы убакка өтүүнү колдонгон өлкөлөрдө жана аймактарда октябрь айы жылдын эң узак айы болуп калат (745 саат).

Заманбап доордо григориан календары боюнча 30-октябрга чейин күн Бийкеч топ жылдызында турат, 30-октябрдан тарта (башка маалыматтар боюнча 31-октябрь) — Тараза топ жылдызында.

Баяндалышы

Кыргызстанда октябрь айы — орточо температурасы +10...+12 °C болгон классикалык күз айы.

Октябрь айында аба ырайы — ала булуттуу, кээде карга айланган созулма жамгырлары менен. Ошол эле убакта, октябрь айында температурасы +15...+20 °C болгон жылуу күндөр болушу ыктымал. Мындай жылуу күндөр көбүнчө октябрдын биринчи жарымында болот, экинчи жарымында мындай температуралык көрсөткүчтөр өтө сейрек. Октябрдын акыркы күндөрүндө биринчи жана туруксуз кар каптамынын орношу мүмкүн. Өтө аз убакытка кар каптамы айдын башында дагы орношу толук мүмкүн, Кыргызстанда мындай нерсе 2022-жылы болгон, мында 10-октябрда кар жааган.

Майрамдар

Эл аралык

• 1-октябрь — Эл аралык карылар күнү
• 1-октябрь — Эл аралык музыка күнү
• 2-октябрь — Эл аралык зомбулуксуз күн, Маданият кызматкерлеринин күнү
• 5-октябрь — Бүткүл дүйнөлүк мугалимдер күнү
• октябрдын экинчи жумасы (бешинчи күнү, апта эмес) — Бүткүл дүйнөлүк жумуртка күнү
• 11-октябрь — Эл аралык кыздар күнү
• 1-дүйшөмбү — Бүткүл дүйнөлүк Хабибат күнү, Дүйнөлүк архитектура күнү
• 2-шаршемби — Эл аралык кырсык коркунучун азайтуу күнү, БУУнун генералдык ассамблеясынын чечими боюнча белгиленет
• 16-октябрь — Бүткүл дүйнөлүк анестезиолог күнү (англисче World Anaesthesia Day)
• 23-октябрь — Илбирс күнү (Кыргызстандын демилгеси боюнча БУУ тарабынан кабыл алынган)
• 24-октябрь — Бириккен Улуттар Уюмунун күнү

Улуттук

• 5-октябрь — Тажикстан Республикасынын Мамлекеттик тил күнү
• октябрдын экинчи жекшембиси — Молдовиядагы улуттук вино күнү
• 10-октябрь — Бүткүл дүйнөлүк психикалык саламаттык күнү
• 12-октябрь — Испан улутунун күнү
• 31-октябрь — Хэллоуин