Адилеттүүлүк — теңдикти, калыстыкты талап кылган түшүнүк: негизинен укуктардын жана милдеттердин, эмгектин жана акынын, кылмыш менен жазанын туура болуусун, теңдеш болуусун талап кылат. Ошондой эле, түрдүү социалдык катмарлардын, топтордун жана индивиддердин коомдогу жашоосун жана алардын андагы социалдык абалынын тууралыгы, ылайыктыгы.
Экономикалык илимде — чектелген ресурстарды бөлүштүрүүдөгү жарандардын теңдигинин талабы. Айтылгандардагы нерселер туура эмес, тең эмес болгондо адилетсиздик катары бааланат. Бирок, теңдик дайыма адилеттүүлүк менен бир деңгээлде турат деп айтууга болбойт. Мисалы, кайсы бир адам же мекеме башка адамдарга бирдей (тең) шарттарды түзсө дагы, айрым адамдарга бул шарттар адилеттүү болбой калышы мүмкүн. Мындай нерсе майып адамдар менен дени соо адамдар арасында көп кездешет. Шарттар бирдей (тең) а бирок, андай шартка майып адам иштей албайт, бул мисалда теңдик бар, бирок адилеттүүлүк жок.
Адилеттүүлүк — этиканын негизги бөлүмдөрүнүн бири. Бир караганда адилеттүүлүк кандайдыр бир туура нерседей көрүнүшү мүмкүн, албетте адилеттүүлүк болуушу керек, а бирок, мунун реалдуу жашоодогу терс жактары дагы аз эмес.
Адилеттүүлүк сөзү, калыстык, ыйман, чынчылдык, теңдик, мыйзам, сот, жакшылык, укук жана башка ушул сыяктуу сөздөр менен бирге жүрөт. «Көзү байланган тараза кармаган аял» бекеринен соттордун символу эмес. Ал дагы теңдикти, адилеттүлүктү билдирет. Адилеттүүлүк адамдардын социалдык жашоосундагы негизги элементтеринин бири.
Соттордун адилеттүүлүк символу
Тарыхтан
Адилеттүүлүк социалдык-философиялык ойдун, моралдык, укуктук жана саясый аң сезимдин эң маанилүү бөлүмү. Байыркы Чыгыштын жана Байыркы Грециянын философиясында адилеттүүлүк, социалдык тартиптеги физикалык, космостук тартип катары чагылдырылган табият жашоосунун ички негизи катары каралган. Римдик укуктарда адилеттүүлүк (iustitia) субъективдүү категория түшүнүгүндө, тагыраак айтканда, «ар бирине укуктарды берүүнүн туруктуу жана тайбас эрки» (Ульпиан). Адилеттүүлүктүн архаикалык (жана объективдүү) өзгөчөлүгү — теңдик (aequum). Мында, улуттар укуктары көз карашында бардык адамдар (эркини жана кулдары) тең.
Фома Аквинскийдин философиясында адилеттүүлүк (iustitia) — бул ач көздүк күнөөсүнө (avaritia) каршылык көрсөткөн кардиналдуу жакшылык алып келүүчүнүн бири.
Байыркы грециялык философ Платон табияттан берилген нерсеси менен алектенген адамдардын коомун адилеттүү деп эсептеген. Адилеттүүлүктү байыркы замандагы тарыхый адамдар ушундай түшүнгөн.
Түрлөрү
Аристотелдин мезгилинен тарта адилеттүүлүктүн эки түрүн белгилеп келишет:
Теңөөчү — тең укуктуу адамдардын нерселерге болгон мамилелерине таандык (теңге — тең). Бул түздөн-түз адамдарга эмес, алардын иш-аракетине таандык, жана эмгек менен акынын, буюмдун баалуулугу менен баасындагы, зыян менен анын ордун толтуруудагы теңдикти (эквиваленттүүлүктү) талап кылат. Теңөөчү адилеттүүлүктөгү мамилелер жок дегенде эки жактын болуусун талап кылат.
Бөлүштүрүүчү — тигил же бул критерийге ылайык адамдарга болгон пропорциялуулукту талап кылат (теңди — теңге, тең эмести — тең эмеске). Бөлүштүрүүчү адилеттүүлүктөгү мамилелер жок дегенде үч адамдын катышуусун талап кылат, жана булардын ар бири уюшулган жамааттын же уюмдун, же коомдун чегинде бир (бирдей эмес) максатка жетүү үчүн иш-аракет кылат. Булардын бирөөсү, бөлүштүрүүчү.
Социалдык адилеттүүлүк
Социалдык адилеттүүлүк — кеңири жайылган коомдук идеалдардын бири. Кээ бир булактар социалдык адилеттүүлүктү жалпы адамзаттык идеалдарга таандык кылышат. Мунун конкреттүү мазмуну, ошондой эле, аталышы тарыхта өзгөрүп турган. Айрым заманбап түшүнүктөргө ылайык, негизди тажрыйбада ишке ашыруу өзүнө төмөнкүлөрдү камтыйт:
- мыйзам алдында бардык жарандардын теңдиги;
- адам ишмердүүлүгүнүн кепилдиктерин камсыз кылуу;
- социалдык корголгондуктун жогорку деңгээли.
Негизинен, дүйнөлүк тажрыйбада социалдык адилеттүүлүк негиздерин ишке ашыруу өзүнө кийинкилерди камтышы керек:
- ар бир эмгекке жарамдууну иш менен камсыз кылуу;
- татыктуу айлык акы;
- майыптарга жана жетим балдардга социалдык кам көрүү (камсыздоо);
- жарандардын билимге, саламаттыкты сактоого, маданиятка жана спортко эркин мүмкүндүк.
Социалдык адилеттүүлүккө арналган, жыл сайын 20-февралда өткөрүлүүчү «Бүткүл дүйнөлүк социалдык адилеттүүлүк күнү» дагы бар.
Ролз теориясы
Джон Ролздун социалдык адилеттүүлүк теориясы, ушундай эле аталыштагы китебинде эң базалык коомдук жыргалчылыктар мүмкүн болушунча адамдар арасында тең бөлүштүрүлүшү керек делет. Теңсиз бөлүштүрүү, эң аз камсыз болгон коомдун катмарларын колдоодо гана мүмкүн. Башында эле адамдар тең эркиндикке ээ же ээ болушу зарыл, андан тышкары, тең адилеттүүлүктү алып жүрүшү керек. Философ адамдардын эркиндиги башка адамдардын эркиндиги менен гана чектелиши мүмкүн деген белгилүү ырастоосун түшүндүргөн. Мындан тышкары, мамлекет өзүнүн жарандары үчүн, мүмкүнчүлүктөрдүн теңдигин касыздоого умтулушу керек, ал эми ийгиликтүү майыптардын жөндөмдөрү (мүмкүнчүлүктөрү) коомдук жыргалчылыктарды касыздоого багытталып, кайсы бир нерседен чектелген же арылган адамдардын пайдасына иштеши керек делет. Ресурстарды кайра бөлүштүрүү жөн гана түрдүү социалдык катмарлардын мүмкүнчүлүктөрүнүн теңдигин камсыз кылбастан, ийгиликке болгон күрөш процессиндеги тигил же бул стратага (страта — социалдык түзүмдүн элементи) таандыгын теңдештирүүсү керек. Мындай негиздерди камсыздоо мүмкүнчүлүгүн Ролз классикалык либералдык демократиялык социалдык институттардын ишинен көргөн.
Күнүмдүк жашоодо
Тиричиликтеги адилетүүлүк кандай? Адамдар күн сайын башка адамдар менен мамиле түзүшүп, кээде кандайдыр бир нерселерге нааразы болушат, адилетсиздикти сезишет. Бирок, адилеттүүлүктү талап кылуудан мурда ар бир адам өзү биринчи кезекте адилеттүү болуусу шарт. Башкача айтканда, башка адамдарга адилеттүү болуусу. Адилеттүүлүк көйгөйү — бул башка адамдар жана адамдын өзү менен болгон мамиле түзүүдөгү көйгөй. Аткени, адам жерде жаткан ташка чалынып кетсе, же ит тиштеп алса, сен адилетсиздик кылдың деп ага нааразычылыгын билдирбейт, болгону жини келет. Ошондуктан, адилеттүүлүк же адилетсиздик сезими көбүнчө адам менен болгон мамилелерден жана ички аң сезимден (ишенимден) жаралат.
Дүкөнгө же кайсы бир мамлекеттик мекемеге баргада кээде биз «мага мындай деп сөз айтты» же «мындай мамиле кылды» деп нааразы болгон күндөр ар бирибиздин башыбыздан өтсө керек?
Адилетсиздикти чечүүнүн зарылдыгы барбы же жокбу муну ар бир адам албетте өзү чечет. А бирок, адилеттүүлүктү түшүнүү ар бир адамдын милдети. Мисалы, адам кайсы бир маалыматты билбегендиктен же терең түшүнбөгөндүктөн ага адилетсиз мамиле жасап жаткандай сезилиши мүмкүн. Ушуга байланыштуу адилетсиздик сезилип жатса алгач маалымат издеп, тактоо зарыл. Башында айткандай, адилеттүүлүктүн терс жагы мына ушундай абалдан башталат. Адам адилеттүүлүктү издеп убакытын, ресурстарын, ал гана эмес ден-соолугун коротот. Мындан улам жөнөкөй тыянак чыгат — адилеттүүлүктү издегенче чындыкты издөө пайдалуу. Чындык табылган соң адилеттүүлүктүн орноо мүмкүнчүлүгү жогорулайт. Жок дегенде адамдын өзүнүн ички дүйнөсүндө адилеттүүлүк орнойт.
Мисалы, бирөөнүн баласын башка бирөөнүн баласы кемсинтип койду дейли. Жабыр тарткан жактын ата-энеси адилеттүүлүк издөө максатында барбаган жери калбайт, адилеттүүлүк издейт, мыйзам тарабынан жооп бериш керек дейт. А чындыгында, маселе алда канча терең болуп, баланын дагы күнөөсү бар болуп чыгышы ыктымал, же урган бала кайсы бир таасирдүү адамдын баласы болушу мүмкүн.
Ушуга байланыштуу, өткөн келбейт, адилеттүүлүктү издөө — абдан кымбат нерсе деп айтылат. Ага караганда чындыкты издөө арзан жана пайдалуу делет. Муну көптөгөн психологдор далилдешкен.
Албетте, бирөөнүн ден-соолугуна зыян келтирүү, материалдык зыянга учуратуу чектен чыккан нерсе, бирок күнүмдүк жашоодо ушул сыяктуу боёкторго боёлгон адилетсиздиктин түрлөрү абдан көп кездешет. Мунун натыйжасында адам адилеттүүлүктү издейт. Мисалы, балдар бирөө таарынтса адилеттүүлүктү ата-энесинен, бойго жеткен адамдар адилеттүүлүктү мыйзамдан издешет. Карыз (моралдык же материалдык) бергендер, карыз алгандан издейт. Бул нерсени издөөдөн мурда алгач чындыкды таап алуу алда канча жакшы, бул үчүн адам өзүнө кийинки суроолорду берсе болот:
- Мен бир нерсе жасадымды же тескерисинче жасабай койдумбу?
- Адилетсиз деп санаган нерсе так аныкталганбы?
- Эгер адилетсиздик аныкталган жана так болсо, адилеттүүлүк орнотуунун зарылдыгы барбы?
- Адилеттүүлүк орнотууда башка адамдар зыян тартпайбы?
Ооба, адамдар адилетсиздикти сезгенде абдан кыжырданат, бирок кыжырдануунун адилеттүүлүк менен эч бир байланышы жок. Адам өзү адилеттүү болуп, мунун башкалардан талап кылбаса, башка адамдан кайсы бир нерсеге үмүттөнбөсө, ошондо адилетүүлүк да, ынтымак дагы орнойт.
Кортунду
Өткөн замандарда талаш маселелерди калыс аксакалдар, кийинчерээк бийлер, казылар чечүүгө милдеттүү болушкан. Кыргыз элинин уламышында бир адилет карыя татаал талашты кантип чечкендиги жөнүндө айтылат. Ортолорундагы бир баланы талашкан эки эне (өгөй жана өз энеси) калыс аксакалдын алдына келишет. Экөөнүн тең койгон талаптары, айткан далилдери орундуу, туура экен.
Калыс бир аз ойлонуп турат да: менин айлам кетти, тек гана баланы тең жарып, экөөңө бөлүп берейин, туурасы ушул дейт. Анда өгөй эне: бөлсөң бөл, бирөөбүзгө эле кеткиче бөлүп алганыбыз оң деп макул боло кетет. Ал эми баланын өз энеси: - жок, балага тие көрбөңүз, кайда жүрсө да аман болсун, мен баламды бердим деген экен. Анда карыя талапты адилеттик менен чечип, баланы өз энесине алып берген экен. Себеби, эне баласын эч убакта өлүмгө кыйбайт да...
Көргөн-билгендеринен жыйынтык чыгарып, адамдардын бири-бири менен болгон мамилелеринин, жасаган иштеринин туура же туура эмес жактарын териштирип, сергектик менен баалай билүүгө үйрөнгөн адамдын сезими, ой-пикири адилеттикке багыт алып, калыптана берет.
Адилеттик жашоо турмушубуздун туура багыты, бирок мунун издегенче чындыкты издеген туура. Ак ниеттүү ар бир адам карасанатайлык, зомбулук, алдамчылык менен келишпес күрөш жүргүзүп, дайыма чынчыл болуусу керек. Күрөш десе эле, башкаларды кемсинтип, кемчиликтерин айтуу бул туура эмес,мыйзамга дагы туура келбейт. Адилеттүү күрөш бул — адилеттүүлүктү адам өзүнөн гана байкап-баамдап, башкалардан талап кылбоо.
