Альт

Альт азыркы жаалуу музыкалык аспаптарды эң алгачкысы деп саналат. Анын пайда болуу мезгилин XV—XVI кылымдар чегине таандык кылышат. Альт адамдар көнүп калган форманын эң биринчиси болгон.

Альттын теги же түркүм башаты катары виола да браччо (итальянча viola da braccio, сөзмө-сөз «кол виоласы») аспабы саналат. Мындай виола учурдагы классикалык кыл кыяк жана альттар сыяктуу сол ийинде кармалып аткарылган, ал эми виола да гамба (итальянча viola da gamba) болсо, мындан айырмаланып тизеде же эки тизенин ортосунда кармалып аткарылган. Убакыттын өтүшү менен аспаптын аталышы жөн гана «виолага» (viola) чейин кыскарып, англис тилине ушундай аталышта кирип калган, же немец, же ага жакын тилдерге bratsche (braccio өзгөрүлүп кеткени) сөзүнө чейин бекемделген.

Заманбап альттын конструкциясы, өлчөмдөрүн эске албаганда классикалык кыл кыяктыкынан дээрлик айырмаланбайт. Альтта, кыл кыяктыкындай өлчөмдөрү боюнча бөлүштүрүүсү жок, альттын өлчөмү миллиметр менен өлчөнөт. 390ммден 425ммге чейинки альттар бар. Аспаптын өлчөмүн тандоо, аткаруучунун колунун узундугунан көз каранды.

Кыл кыяк түркүмүнөн альт, виолаларга өлчөмдөрү жана үнүнүн чыгышы боюнча эң жакын, ошондуктан бул аспап оркестр курамына ортончу үн катары тез эле кошулуп, алардын арасына жакшы айкалышкан. Ошентип, альт кетип бараткан виолалардын жана жаңы жарала баштаган кыл кыяк аспаптарынын ортосунда көпүрө сыяктуу болгон.

Альтта ойноо, үн алуу жана техника ыкмалары сол колдун манжалары үчүн аралыктары чоң болуп, кыл кыяктан айырмаланып турат. Альттын тембри — кыл кыяктыкына караганда өтө ачык эмес, бирок жыш, күңүрт, төмөнкү регистрда баркыттуу, жогоркусунда бираз киңкилдек. Альттын мындай тембри — чарасынын (резонатордук куту) өлчөмү анын үн түзүмүнө туура келбейт: оптималдуу узундук 46—47 см (мындай аспаптарды италиялык мектептердин эски усталары жасачу) болгону менен заманбап аспаптын узундугу 38 смден 43 смге чейин. Классикалыкка жакын болгон чоң өлчөмдөгү альттарда негизинен колдору күчтү жана техникасы иштетилген соло аткаруучулар ойношот.

Альттын маанилүү колдонуу чөйрөсү камералык жана симфоникалык музыка болуп калууда. Буга байланыштуу альттык билимди балдар музыкалык мектебинен баштап, бардык баскычтарында бекемдөө абзель. А бул анын заманбап музыкадагы альттын партияларынын симфоникалык жана кылдуу оркестрлардагы татаалдашуусу менен байланыштуу, мында альт аткаруучуларына шартка ылайык орто үндөр, ошондой эле соло эпизоддор берилип тургандыгы менен түшүндүрүлөт. Альт — кылдуу квартеттин милдеттүү катышуучусу болуп, көп учурда башка камералык курамдарда дагы колдонулат мисалы, кылдуу трио, фортепианолук квартет, фортепианолук квинтет ж. б.

Салттуу түрдө музыканттар бул аспапта бойго жеткен кезинде ойноп башташып (музыкалык мектепти аяктаарда, окуу жай же консерваторияга тапшыраарда), бала кезинен альтчы болгон эмес. Альт аспабына негизинен чымыр денелүү, колдору чоң келген жана вибрациясы кең кыл кыякчылар өтүшөт. Бирок, альтчынын таланты үчүн физикалык сапаттар гана маанилүү эмес, эң алгач ачык үн чыгаруу мүмкүнчүлүгү жана аспаптын чоңураак өлчөмүнө ыңгайлашуусу дагы маанилүү.

Оркестр менен

• Никколо Паганини. Камералык оркестр менен чоң альт үчүн соната
• Г. Берлиоз. «Гарольд Италияда» оркестри менен альт үчүн концерттик симфония
• Б. Барток оркестри менен альт үчүн концерт
• П. Хиндемиттин Der Schwanendreher оркестри менен альт үчүн концерт
• Уильям Уолтон оркестри менен альт концерти
• Э. Денисовдун оркестри менен альт концерти
• А. Шнитке оркестри менен концерт
• Г. Ф. Телеман оркестри (G-dur) менен концерт
• А. И. Головин. Альт жана виолончель үчүн концерт-симфония (Симфония №1)
• И. С. Бах. Эки соло альт үчүн камералык оркестр менен алтынчы бранденбург концерти
• В. А. Моцарт. Оркестр менен альт жана кыл кыяк үчүн концерт.

Клавир менен

• Альт жана клавир үчүн И. С. Бахтын BWV 1027—1029 сонаталары
• М. И. Глинканын альт жана фортепиано үчүн бүтпөй калган сонатасы.
• Анри Вьетандын альт жана фортепиано үчүн сонатасы
• Д. Д. Шостаковичтин альт жана фортепиано үчүн сонатасы
• Брамстын альт (кларнет) жана фортепиано үчүн 2 сонатасы
• Шумандын альт жана фортепиано үчүн Жомок сүрөттөрү
• Николай Рославецтин альт жана фортепиано үчүн сонаталары
• А. Хованесстин альт үчүн сонатасы
• Р. Кларктын сонатасы

Соло

• Макс Регердин соло альт үчүн сюиталары
• Моисей Вайнбергдин соло альт үчүн сонатасы
• Эрнст Кшенектин соло альт үчүн сонатасы
• Пауль Хиндемиттин соло альт үчүн сонаталары
• Арам Хачатуряндын альт үчүн сонатасы
• Кайя Саариахонун альт жана электроника үчүн «Түнкү шамалы» (2006)

Оркестрдеги соло

• Адольф Адандын «Жизель» балети
• Лео Делибтин «Коппелия» балети
• Рихард Штраустун «Дон Кихот» симфоникалык поэмасы
• Борис Асафьевдин «Бахчисарайлык фонтан» балети
• Игорь Стравинскийдин «Зымырык куш» балети
• Игорь Стравинскийдин оркестри менен фортепиано үчүн каприччиосу

• Музыкалык аспаптар