Кыргызстандын тарыхы

Кыргызстандын тарыхы, басып өткөн жолу жөнүндө күндөр, даталар, окуялар, учурлар

Жазма баян

Энесайлык кыргыздардын эң баалуу рухий байлыгы - алардын башка көчмөн уруулардан мурда жазмасы болгон дугу. Франциянын тарыхчысы Ша-вумуни: "Тээ, жаңы эранын бешинчи кылымында эле кыргыздар орхон-энесай жазу-усун колдонгон" деп айтканы акыйкат сөз.

Тапу

Андан отуз жыл өтпөй, бая тыйпыл жоголду деген кыргыз кагандарынын эрлери жетилип, кайрадан башы биригип, урматы өсүп, туусун оболотуп, черүү күтүп калган. Нечен кылымдар бою тарыхта аты өчпөгөн кыргыздардын зоболосу көтөрүлүп, маданияты өскөн, гүлдөгөн доору, кой үстүнө торгой уялаган заманы энесай мезгили, "Тапу"

Барсбек кошогу

VIII-кылымда Барсбектин азасына жазылган "Алтын-Кол таш жазууларындагы" Миң-Өзөндө (Хакасияда) табылган ташка чегилген кошоктон:

Чапкын

Энесайлык кыргыздар Түрк кагандыгына албан салыкка темирди, өткүр жоокер куралдарын - жебе, кылыч, найза, канжар, калкан жасап берип туруучу. Эми түрк каганы ошол куралдар менен өздөрүн жанчмай болду. 711-жылы кыраан чилдеде, жол билбеген жоо кайдан келет эле деп бейкапар жаткан кыргыздарга түрк каганы жыйырма күн жол жүрүп,

Барсбек

Көгмөндү байырлаган кыргыздар VI кылымдын аягында Барсбекти хан көтөрүштү. Барсбектин бабалары Теңир Атага, Умай Энеге тегиз сыйынган тектүү жердин тукумунан Умай бег деген уруудан чыккан. Атасынан жаштайынан төрт бир туугандары менен жетим болуп, зиректигинен, тыңдыгынан калкка аралашып, баатырдык ариби өсүп, эрте жетилген, эл оозунда болгон эр болчу.

Энесай

Энесай — Түштүк Сибирдеги б. з. ч. II кылым жана б. з. ч. X кылымга чейин жашаган кыргыз доору жана маданияты.

Арбак

"Арбак" - Ата-бабанын арбагына таюу кыргыз рухунун баштапкы түшүнүктөрүнүн бирөө эсептелет. Кыргыздардын мифтик түшүнүгүндө адам өлгөн менен анын арбагы ошол эле боюнча калат. Ал арбак ошол адамдын сөөгү коюлган чөйрөдө жүрөт. Ал урпактарынын туугандарынын тиричилигине көз салат, билип турат. Арбакка тайынса анын атына атап «түлөө чалса» арбак ар дайым колдоого даяр турат деген ишеним болгон.

Байыркы кыргыздар дагы эмнеге табынган?

Кыргыздардын теңирчилик дининин негизги вазийпасы табиятты ыйык көрүп, ага сыйынуу болуп эсептелет. Алардын сыйырга, кирпиге, сагызганга, бүркүткө, арчага, ак кайыңга сыйынганын чет элдик саякатчылар айтып кетишкен. Бул сыйынуулар эң эски, теңирчиликке чейин деле өздөрү сырын билбес жаратылышка сыйынуунун доорунан бери келаткан болушу да ыктымал.

Табият

Байыркы кыргыздар көктө Теңир колдойт деп, Жер Энеде "табият" менен эриш-аркак, шайкеш жашоого, аны ыйык тутууга, андан кудуреттүү, күчтүү ыйык касиетти табууга эзелтен ыклас койгон. Байыркы кыргыздар табият менен дайым бирге болгон, дүйнөнү бүткүл турпаты менен кабыл алган, андан күнү да, түнү да бөүнгөн эмес. Табиятты өзүнөн улук сезген, ага багынган, ага каршы чыкпаган.

Чуст

"Чуст" - Кыргыздын Түштүгүнүн эли мээрман, мээнеткеч, ал эми жери кооз экенин байыртадан эле Батыш-Чыгыш саякатчылары, изилдөөчүлөрү, тарыхчылары зар какшап келишкен жана жазмаларында калтырышкан. Байыркы доордо эле берекелүү жерди ар түрдүү уруулар байырлап, тиричилик өткөргөнүн азыркы күндүн окумуштуулары тастыктап турат.