Тарыхтагы суунун ролу
Тарыхтагы суунун ролу — адамзат тарыхында айыл чарба, соода, коопсуздук жана руханий тажрыйбалар менен тыгыз байланышта болуп, ар бир доордун экономикалык жана маданий көрүнүшүн өзгөртүп турган.
Суу – жашоонун башаты гана эмес, тарыхый өнүгүүнүн эң чоң кыймылдаткычы. Байыркы дарыялардан тартып кыргыз салттарына чейин, суу адамзат тагдырын аныктап келген.
Негизги макала: Суу
Суунун айланасында калыптанган цивилизациялар. Египет: Нил дарыясынын мезгилдик ташкыны ирригация системаларын жана туруктуу түшүмдүүлүктү камсыз кылган. «Египет – Нилдин белеги» деген түшүнүк бекеринен чыккан эмес.
Месопотамия: Тигр менен Евфраттын ортосунда алгачкы шаар-мамлекеттер, жазуу жана мыйзам системалары калыптанган.
Инд өрөөнү жана Ганг: Дарыя өрөөндөрү чоң калктуу конуштардын, соода жана руханий борборлордун өсүшүнө өбөлгө түзгөн.
Кытай (Хуанхэ, Янцзы): Сугат, күрүч өндүрүү жана дарыя аркылуу байланыш Кытай цивилизациясынын экономикалык негизи болгон.
Эскертме: Дарыялардын режимин түшүнүү (ташкын, кургакчылык) башкаруусуз калса коркунуч туудурган, ошондуктан суу сактагычтар жана каналдар мамлекеттик саясаттын жүрөгү болгон.
Суу жана соода жолдору. Деңиз жана дарыя жолу – бул жүктөрдү арзан жана коопсуз ташуу мүмкүнчүлүгү. Жер ортолук деңизиндеги порттор байыркы Греция менен Байыркы Римди дүйнөлүк соода борборуна айландырган.
Улуу Жибек жолу менен катар деңиз Жибек жолу Азия менен Европаны туташтырган. Борбордук Азияда Ысык-Көл, Чүй, Талас өрөөнүн бойлой өткөн кербен жолдору түз байланыштарды камсыз кылган.
Руханий жана маданий мааниси. Суу көпчүлүк элдерде тазалануунун, жашоонун жана кайра жаралуунун символу. Ганга – ыйык дарыя, грек мифологиясында деңиздердин кудайы Посейдон, ал эми бир катар диндерде чөмүлтүлүү жана даарат алуу – руханий тазалануунун амалдары.
Кыргыз салтында булак көзүн ыйык тутуу, ага урмат көрсөтүү жана «Суу – өмүр» деген накыл сөз коомдук аң-сезимде бекем орун алган.
Суу жана согуштар. Суу булагын көзөмөлдөө – коопсуздук маселеси. Байыркы шаарлар дарыя жээгинде курулуп, чептер жана каналдар коргонуу жана камсыздоо милдетин аткарган.
Орто кылымдарда ирригацияны ким башкарса, экономиканы да ошол башкарган. Бүгүн да айрым аймактарда суу бөлүштүрүү боюнча талаштар актуалдуу.
Кыргыз маданиятындагы суу
- Ыйыктык түшүнүгү: булак жана суу башын ыйыктоо салты.
- Эпос жана фольклор: «Манас» жана башка чыгармаларда дарыя-көлдөр жашоо ритмин аныктайт.
- Тиричилик жана көч: жайлоолорду тандоодо суу жеткиликтүүлүгү негизги фактор болгон.
Жыйынтык. Суу – тарыхтагы эң кубаттуу калыптандыруучу күч: ал айыл чарбаны, сооданы жана руханий дүйнөнү бириктирип, цивилизациялардын өсүшүнө жол ачкан. Байыркыдан бүгүнкүгө чейин суу цивилизациянын негизи бойдон калууда. Демек, суунун тарыхтагы орду талашсыз зор.
Суроолор жана жооптор
Эмне үчүн цивилизациялар көбүнчө дарыя боюнда жаралган?
Айыл чарба үчүн түшүмдүү топурак, сугат мүмкүнчүлүгү, ташуу жана соода үчүн жол, ошондой эле коргонуу артыкчылыктары бар болгондуктан.
Суунун руханий мааниси эмнеде?
Суу тазаланууну, жаңы башталышты, жашоону символдоштурат; диний амалдарда чөмүлтүлүү жана даарат алуу аркылуу чагылдырылат.
Кыргыз салтында суу кандай бааланат?
Суу башын ыйыктоо, булак көздөрүн тазалоо жана урматтоо, «Суу – өмүр» деген түшүнүк салтта жана фольклордо бекем орун алган.
