Экономика (байыркы грекче οἰκονομία, сөзмө-сөз — «үй чарбасын жүргүзүү искусствосу») — жыргалдыктар жана кызматтарды өндүрүү, бөлүштүрүү жана керектөөнү изилдөөчү коомдук илим.
Экономиканын негизги аспектилери:
Экономиканын түрлөрү:
Экономика жашоо деңгээлин, технологиялык прогресс жана жыргалчылыктарды бөлүштүрүүнү аныктап, коомдун тиричилигинде маанилүү ролду аткарат.
Экономикалык чындык теориялык жана прикладдык деп бөлүнгөн илимий экономикалык теориялардын объектиси саналат.
Теориялык багытты, теориялык экономика деп дагы аташат, ал чектелген ресурстардын алмашуу, бөлүштүрүү, колдонуу ыкмасын тандоо процесстеринин өзгөчөлүктөрүн карайт.
Прикладдык экономика, экономикалык системалардын өзүнчө элементтеринин түздөн-түз иштөөсү үчүн теориялык экономика тарабынан иштелип чыккан мыйзамдардын, теориялардын, сунуштардын кошуу же тиркөө мүмкүнчүлүктөрүн изилдейт.
Биздин заманга чейин IV кылымда эле Ксенофонт экономикага тиешелүү «Үй куруу» аттуу чыгарма жазган, кийин ал Цицерон тарабынан латын тилине Oeconomicus деп которулган.
Экономика өзүнчө илим катары XVIII кылымда, Адам Смиттин «Улуттардын байлыгынын табияты жана себептери жөнүндө изилдөө» (кеңири жайылган аталышы «Улуттар байлыгы») аттуу китеби 1776-жылы чыкканда бөлүнүп чыккан. Бирок, Йозеф Шумпетердин пикири боюнча, экономикалык логиканын ички көрүншүтөрүн элдер илимге чейинки интуиция деңгээлинде Адам Смитке чейин эле түшүнүшчү.
Гректин улуу ойчулу Аристотель (б.з.ч. 3-к.) илимге ойкономия (грекче ойкос — үй-чарба, номос — илим) деген терминди киргизген. Кийин андан экономика деген түшүнүк пайда болду.
Азыркы мезгилде экономика деген сөз бир топ мааниге ээ болушу мүмкүн:
Илимде, деги эле жашоодо экономиканы ар түрлүү мүнөздөп жүрүшөт. Мисалы:
Экономикалык илим кийинкидей функцияларды аткарат:
Изилдөө чөйрөсүнүн масштабы боюнча экономикалык илим микроэкономика (компаниялардын, үй чарбарлардын, өзгөчөлөнгөн өндүрүштөрдүн экономикасы) жана макроэкономикага (жалпы улуттук чарбаны изилдейт) бөлүнөт. Акыркы жылдары илимий адабияттарда наноэкономика (жеке экономикалык субъекттердин ишмердүүлүгүн изилдейт), мезоэкономика (тармактар, аймактар), интерэкономика (эл аралык экономика) жана мегаэкономика (дүйнөлүк чарба) түшүнүктөрү дагы колдонулуп келет.
Экономика адам ишмердүүлүгүнүн тармагы катары өзүнө кийинкилерди камтыйт: базар, өнөр-жай, айыл-чарба, финансы, соода, кызматтар, ишкердик, мерчендайзинг, менеджмент, маркетинг ж. б.
В экономической науке принято деление экономических процессов на следующие уровни:
Заманбап экономика туруктуу өнүгүү, коом жыргалчылыгын жогорулатуу жана тез өзгөрүүчү шарттарга адаптацияланууга багытталган бир катар негизги маселелерге кабылат. Маселелер негизинен кийинкидей:
Экономисттер ар бир коомдун же улуттардын тарыхый өнүгүшүндөгү тандоо жана чектөө проблемалары боюнча иш жүргүзүшөт. Азыркы экономика илиминин негизи өткөн кылымдарда башталган. Ошондон бери экономисттер айрым адамдар, ишканалар жана бүткүл өлкө үчүн оорчулук келтирбеген экономикалык ресурстарды колдонууну окуп-үйрөнүү жана түшүндүрүү ыкмаларын иштеп чыгышкан. Экономисттердин жардамы менен чоң корпорациялар жумушчуларды, жабдууларды, шаймандарды, имараттарды ж.б. ресурстарды пайдалануунун натыйжалуу ыкмаларын табууга аракеттенишет жана өздөрүнүн абалын ошол экономисттер аркылуу билип турушат. Биздин өкмөтүбүз мындай проблемаларды окуп-үйрөнүшкөн жана аларды чечүү жолдорун көрсөтүшкөн экономисттерге да эмгек акыларын жакшы төлөшөт. Экономисттер үчүн эки дүйнө бар: Азыркы жана Болочок.
Азыркы дүйнөнү - түшүндүрүүчү, негизги экономикалык принципттерди жана моделдерди экономисттер толук иштеп чыгышкан (жалпысынан бул маселе боюнча алардын пикири бирдей).
Ал эми Болочок дүйнөнү божомолдоодо алардын ой-пикирлери ар башкача. Ар түркүн пикирдин болушу алар пайдаланган моделдеринен келип чыгат.
Экономикалык модель - бул жөнөкөйлөштүрүлгөн туюнтма, диаграмма же формула. Казакстандагы түшүмдүн бир бөлүгүн үшүк алып кеткенден кийин Кыргызстандагы эгиндин баасын божомолдоо үчүн, мисалы, экономисттер суроо-талап жана сунуш мыйзамын, анын жөнөкөй экономикалык моделдерин колдоно алышат. Баанын жогорулашын эч ким талашпайт, бирок так божомолдоо, эгиндин баасы канча сомго көтөрүлөрүн так айтуу колдонулган моделдин сапатына жараша болот.
Көпчүлүк учурларда экономикалык проблемалар жалаң эле теория жана моделдердин жардамы менен чечилбестен, саясий себептерди, ар бир адамдын ой-пикирин жана баалуу сунуштарын эске алууну да талап кылат. Мисалы, жаштардын арасындагы жумушсуздукту азайтуу үчүн эмнелер жасалышы керек? - деген суроону алалы. Жумушсуздук - бул терс көрүнүш экендигинде бардык экономисттер бирдей пикирде. Ошол эле учурда, бул маселени чечүү үчүн кээ бирөө өкмөт тарабынан өспүрүмдөр үчүн жумуш орундарынын түзүлүшү керектигин сунуш кылса, башкалары ишкерлерге бирдей эле жумуш оруну үчүн жогорку адистиктеги жумушчуларга караганда өспүрүмдөргө аз акы төлөөгө уруксат берилсе, көйгөй чечилет дешет.
"Экономика деген эмне" аттуу суроого жалпыланган илимий жооп ушундай деп айтсак ашык болбос. Кошумча суроолор болсо пикир калтырып койгула.