Калп

• Жалпы маалымат
• Дайыма чындыктык айтуу керекби?
• Массалык маалымат каражаттарында
• Калп психологиялык феномен катары
• Калп психикалык феномен катары
• Калптын түрлөрү
• Калптын деңгээлдери
• Калп жана эмоциялар
• Асыл калп
• Калпты аныктоо
• Калпычынын сүрөттөлүшү

Акценттерди туура эмес коюуу менен чындыкты айтуу дагы калп болушу мүмкүн, бул нерсе маалымат менен манипуляциялоо болуп калат. Мисалы, «бул дары бир айдын ичинде 10 кг чейин арыктатышы мүмкүн». Бул фраза таасир калтыраарлык угулуп, 1 айдын ичинде 10 кг арыктоого кепилдик берилгендей сезилет бирок, мындагы башкы сөздөр «чейин» жана «мүмкүн» сөздөрү. Жыйынтыктар кыйла төмөн болушу мүмкүн (чейин сөзү), же таптакыр болбошу мүмкүн (мүмкүн сөзү). Же болбосо, «улууга орун бошотуп койбойсузбу?» деген талап, мында отургучта отурган жаш адамдын абалына карабастан орун бошотууну кандайдыр бир милдет катары көрсөтүлөт, а бирок, жаш адам өзү кайсы бир оорудан жабыркап же ооруканадан жаңы эле чыккан болушу мүмкүн. Мындай учурда орун бошотууга адам милдеттүү эмес. Бул салттар, көз караштар менен манипуляциялоо болуп калат.

Интонациялык жактан маанилүү фактыны кемитип же көбөйтүп айтуу дагы калп деп саналат. Мисалы: «Сен чындыгында бул адамдын бир нерсени туура жасаарына ишенесиңби?». Бул жерде интонациянын жардамы менен «бул адам» жана «туура жасаарына» деген сөздөр белгиленип, адамдын компетенттүүлүгүнөн алдын-ала күмөн жаратуу аракети жасалып жатат, а чындыгында адам компетенттүү же ишенимдүү болушу мүмкүн.

Логикада калп — мүмкүн болуучу эки абалдын бири. Калп же жалган чындыктын карама-каршысы.

Информатикада калп — анык эмес маалымат. Фактылар, маалыматтар жалган же анык эмес болушу мүмкүн.

Информатикадагы чындык — анык маалымат. Маалыматтын анык же анык эместиги маалыматтын жетишсиздигинен аныкталбаган болушу мүмкүн.

Калп же жалган тууралуу түшүндүрмө берип жатып, ал нерсе бирөөгө айтылган нерсе экенин түшүндүк, башкача айтканда вербалдык түрдө чындыкты бурмалоо экенин. Ушул жерде калп менен алдоонун айырмасы жатат. Бирок, жалпысынан экөө бир эле максатты көздөйт.

Алдоо — бул дагы чындыкты бурмалоо бирок, ал сөзсүз түрдө вербалдык боло бербейт. Мисалы, апасы, баласынын спирт ичимдигин ичээрин атасына айтпай жашыруу же бирөөгө келген катты экинчисине берип кой деп берсе, аны бербей жашырып коюуу. Мындай нерсени биз калп айтуу эмес, алдоо дейбиз.

Адам бирөөнү адаштыруу же калп айтууга максаты жок болуп туруп, калп айтышы мүмкүн, жана бул калп деп саналбайт. Буга мисал катары, түрдүү чыгармаларды, өзгөчө жомокторду айтууга болот. Мындай чыгармаларда чындык бурмаланат бирок, ал бирөөнү адаштыруу үчүн эмес, кайсы бир маалыматты тезирээк же түшүнүктүүрөөк жеткирүү, жан-дүйнөнү байытуу үчүн жасалат.

Кимдир бирөөнү адаштырып, чаташтырып, калп же жалган айтууда ал сөзсүз эле бир адам боло бербейт. Бул нерсе аныкталбаган бир нече адамдар, кандайдыр бир социалдык катмар, коомдук ой-пикирди калыптандыруучу статья болушу мүмкүн.

Калп айтуунун кесепеттери абдан оор жана ордуна келгис жыйынтыктарга алып келиши мүмкүн. Муну жакшыраак түшүндүрүү үчүн «Калп айтуу эмнеге алып келет» деген кыргыздын элдик жомогу дагы бар.

Дайыма эле чындыкты айтуу керекби? Албетте мунун эки жактуу көрүнүшү бар. Бир жагынан мыйзам, дин, деги эле ыйман чындыкты айтууну талап кылат. Экинчи жагынан чындыкты айтуу туура эмес болушу мүмкүн. Мисалы, бул чындык деп мамлекеттик сырларды ачыкка чыгаруу кылмыш болуп саналат же кылмышкерлердин колунда турганда өмүрүңүздү сактап, жалган айтып кутулуу бул туура болушу мүмкүн.

Жашоодо ар кандай учурлар болот, ошондуктан чын же жалган айтуудан мурда, маалыматты билдирүүнүн тууралыгын, башка адамдарга, андан кийин өзүңөргө зыян алып келбестигин баамдоо зарыл.

Эгер адам, кайсы бир маалыматтын чындыгын айтуудагы зыянын (же зыяндын масштабын) билип, чындыкты айтпай койсо да болот, анда мындай адамды калпычы деп айтууга болбойт. Муну жакшылыктуу же акылдуу адам деген туура. Көп адамдар билимдин жоктугунан улам мындай адамдарды дароо «куу» деп дагы аташы мүмкүн. Бирок, куу менен акылдуунун айырмасы асман менен жердей. Куу адам — өз максатына башкаларды алдоо жолу менен жетет. Ал эми акылдуу адам — максатына башкаларды алдабастан, башкаларга зыян алып келбестен, акылы менен жетет. Темадан кичине четтеп кетсек да түшүндүрүү үчүн айтып коюуу зарыл.

Ошондуктан, зыяндуу чындыкты айтып албоо (башкаларды же өзү зыян тартып калбоо үчүн) жана айтпай коюп калпычы атка конбоо максатында жөн гана «мен бул суроого жооп бере албайм» деп жооп кайтаруу жакшыраак.

Акыркы он жылдыкта коммерциялаштыруунун өсүүсүнө байланыштуу массалык маалымат каражаттарда, интернетте, документалдуу кино тармагында жалгандын (англисче fake) саны өсүүдө, башкача айтканда буйрутма берип дезинформациялоо, башка компанияларды кыйыр каралоо, жасалма (орусча поставновочный) сценаларды жасоо ж. б. Оюн кинолорунда пародия катары жалган документалистика жанры пайда болгон, мында бардык нерсе абсурдга чейин жетет. Мындай жанр жалпы маалыматташтыруу мезгилинде өзгөчө белгилүү болгон. Көрүүчүгө жалган маалымат документалистика түрүндө көркөмдөлгөн жалган маалымат көрсөтүлүп жатканы көрүүчүнүн эскертилбегендигин эске алуу менен кээде маалымат чындыгында документалдуу деп ырасталганы чындык менен жалгандын чек арасы так эместигин көрсөтөт. Ал эми, жаңылыктар тармагында мындай нерсе аз болсо да, кээде байкоого болот, өзгөчө күмөн жараткан маалымат булактары жалганды көбүрөөк колдонушат. Жасалма интеллекттин өсүүсү менен бул куралды дагы көп колдонуушууда. Жалган документалистика ыкмасын көбүнчө жарнамаларда, кайсы бир максатты көздөгөн үгүттөөчү (пропагандалык) массалык маалымат каражаттарынан ТВ, Радио, Интернет сайтта, социалдык баракчалар, түрдүү таратма кагаздар ж. б. байкоого болот.

Жалган документалистика, астротурфинг (коомдук колдоону имитациялоо) жана «веб-бригада» (кайсы бир максатты көздөгөн профессионалдуу интернет троллдордун тобу) сыяктуу көрүнүштөр менен катар, кызыккан тараптарга же коомдун көпчүлүк бөлүгүнүн белгилүү бир оюн калыптандыруу үчүн калп, фактыларды алмаштыруу өңдүү көрүнүштөр кеңири колдонулган маалыматтык согуштардын бөлүгү болушу мүмкүн. Мындай нерсе ММК эркиндиги жок өлкөлөрдө өзгөчө коркунуч жаратат.

Калп же жалган феномени психология жана психолингвистикада кеңири изилденет.

Калптын көптөгөн автордук аныктамалары бар: Мисалы, Ж. Мазип феномендин татаал интегративдүү аныктамасын сунуштаган. Алдоо (же калп) — башка адамда же башкаларда коммуникатор өзү жалган деп санаган ойду, оозеки же/жана вербалдык эмес каражаттар менен фактылык же/жана эмоционалдык маалыматты жашыруунун жана/же ойлоп чыгаруунун (манипуляциялоонун) атайын аракети (ийгиликтүү же ийгиликсиз).

О. Фрай: Калп — бул коммуникатор жалган деп санаган көз карашты башка адамда калыптандыруунун игийликтүү же ийгиликсиз атайын аракети.

Калп өзүнө көп түрдүү учурларды жана тактикаларды камтыган күнүмдүк жашоодо өтө көп жайылган коммуникативдик феномен экенин Б. Де Пауло аныктаган. Автор калптын кийинкидей компоненттерден турган үч фактордук моделин сунуштаган: мазмун, түрү жана референт. Калптын мазмуну катары эмоция, иш-аракет, актануу, жетишкендик жана факт болушу мүмкүн. Түрлөрү кийинкидей: түздөн-түз (карандай калп), көбүртүп-жабыртуу жана амалдуу (маанилүү жерлерин жашыруу же бурмалоо). Калптын референти — бул калптын объектиси (башкаларга же өзүнө багытталган).

Кээде калп деп, айтып жаткан адам чын деп санаган бирок, анын жалгандыгы аныкталган ойдун атайын эмес түзүлүшүн же кармалышын айтышат, көбүнчө муну «адашуу» дейт.

П. Экман «маалыматты билдирүүчү өзүнүн ниетин эскертпестен, маалымат багытталган субъектини атайын адаштыруу чечимин» калп деген.

Жалпысынан патологиялык калпычылыкты (латынча pseudologia fantastica) өтө татаал түзүмдөгү, убакытта кеңири болгон (бир нече жылдан дээрлик бүтүн жашоого чейин) фальсицикацияны түшүнөбүз, ал кем акылдык, жиндилик жана эпилепсиядан пайда болбойт. Калпычынын өзүнө көңүл буруу жана башкаларды өзүнө баш ийдирүү муктаждыгы өтө алаңгазарлык, бай жана бышып жетилбеген фантазия, аморалдык дефектилер менен коштолушу мүмкүн.

Көптөгөн изилдөөчүлөр патологиялык калпычылыкты оор психикалык жана социалдык оорулардын натыйжасында пайда болгон ажырагыс атрибут катары карашат. Мисалы, патологиялык калпычыларга наркомандар жана алкоголчуларды, нарциссисизми, психопатизми жана социопатиясы бар адамдарды таандык кылышат.

Аракеч адамдардын аракеч оорусуна чалдыкканынын көрсөткүчтөрүнүн бири дал ушул калпычылык саналат. Албетте, аракечтерде калп кандайдыр бир мээдеги бузулуулардан улам жаралат бирок, көбүнчө патологиялык калптын башаты катары кадыр-баркын коргоо механизмининен пайда болгон белги деп жоромолдошот. Мисалы, «дагы мас болуп келдиңби?» деген суроого аракеч, өзүн жакшынакай адам көрсөтүү максатында (өзгөчө элдин көзүнчө), «жок мен соомун» деп каратып калп айтат кайтарат (Алкоголизм макаласын караңыз). Ошентип жүрүп, бул патологияга айланат.

Маалымат менен манипуляциялоо теориясына (McCornack, Burgoon) ылайык калп маалымат менен манипуляциялоо катары иштейт. МакКорнак коммуникативдик кодекске таянуу менен калптын же жалгандын жалпы түрлөрүн белгилеген:

• Маалыматтын сапаты менен манипуляциялоо (берилүүчү маалыматтын сапаты менен манипуляциялоо, калп же фальсицикацияны жакшы түшүндүрөт).
• Маалыматтын саны менен манипуляциялоо (берилүүчү маалыматтын саны менен манипуляциялоо, алдоо же жашыруучулукту жакшы түшүндүрөт).
• Эки маанилүү, так эмес бүдөмүк маалыматты берүү.
• Орунсуз маалымат (бул негизди бузуу «диверсиялык жооп» деген терминге туура келет, мында, адам өзүнө коркунучтуу фактылардан сөздү же баарлашууну башка нукка бурат).
• Бурмалоо (өзгөртүү, буруу эмес) — жалган маалыматты билдирүү, ошондой эле — ойлоп чыгаруу, фальсицикация (максимизация).

Мындан тышкары, көптөгөн башка түрлөрү дагы бар, алар:

• Симуляция (анткорлонуу) — адамдын чындыгында болбогон физикалык же психикалык абалдарды имитациялоосу. Мисалы, ооруларды симуляциялоо кеңири жайылган (өзгөчө окуучулар, студенттер, аскерге чакырылгандар жана эркинен ажыратылгандар арасында). Спортто травмаларды симуляциялоо аз эмес. Ошондой эле, анткордуу көз жаш (же ыйлоо) жана ушул сыяктуу ойнотулган эмоцияларды симуляция деп атоого болот.
• Өзүн жалган атоо — адамдын реалдуу же ойлоп чыгарган башка бирөө катары өзүн атоо/айтуу/берүү; эгер керт башын ойлогон максаттардын артынан түшкөн болсо, анда өзүн башка бирөө катары берүү алдамчылыкка айланат. Тарыхта көптөгөн өзүн жалган атаган адамдар болгон, мисалы, өзүн Петр III катары атаган орустардын Емельян Пугачевун, ошондой эле, америкалык Фердинанд Уолдо Демараны айтса болот. Өзүн жалган атоо адабий чыгармаларда дагы кездешет, өзгөчө детективдик, укмуштуу окуялык романдарда жана жомок жанрларында. Өзүн жалган атоону диссоциативдик психикалык бузулуулардан (инсандын өзүн идентификациялоосунун бузулуусу) жана адамга өзүнүн теги жөнүндөгү туура эмес маалыматтар берилген учурлардан (өзгөчө бала кезинде) айырмалоо абзель.
• Плагиат — Башка адам тарабынан жасалган ачылышты, ойлоп табууну же көркөм чыгарманы (адабий, сүрөт, музыка ж. б.) өзүнө таандык кылуу менен автордук укуктарды бузуу. Көп учурда «плагиат» түшүнүгү адабияттагы автордук укуктарды бузууну белгилөө үчүн тар мааниде колдонулат. Көпчүлүк заманбап өлкөлөрдө, анын ичинде Кыргызстанда, плагиат соттук териштирүүгө алып келиши мүмкүн. Кимдир бирөөнүн иш-аракеттери плагиат катары квалификацияланышы үчүн маалыматтын булактарына көрсөтмөлөрдүн жоктугу, ошол эле учурда автор чыгарманын ээси экени тууралуу аныктамалар болуусу зарыл.
• Түшүнүктөрдү алмаштыруу — Кызыккан тарапты адаштыруу максатын камтыган кайсы бир объектини, ал болбогон нерсеге «мындай-тигиндей» деп таандык кылуу же кайсы бир түшүнүктү туура эмес түшүндүрүү (трактовкалоо). Мисалы, адам «Мен эч качан уурдаган эмесмин» дейт бирок, чындыгында уурдаган, ал эми өзү болсо ал нерсени «уурулук» дебестен «карызга алуу» деп санайт. Бул жерде адам түшүнүктөрдү алмаштырып, уурулукту нейтралдуу келген сөз менен атоодо.
• Бала калпы — балдардын фантазиялары чындык катары берилген калптын спецификалуу курактык түрү. Көптөгөн психологдордун ою боюнча бала калпынын феномени, белгилүү бир жаштагы балдар (көпчүлүк гипотезаларга ылайык 5 жашка чейин) реалдуулук менен кыялды айырмалай албай, оюнду реалдуулук катары көрүшөт. Бала калпын толук маанидеги калп катары кароого болобу же болбойбу деген маселе ачык бойдон калууда себеби, балдар өзүнүн фантазияларына чын дили менен ишенет жана кимдир бирөөнү адаштырууну максат кылышпайт, анын үстүнө бала калпы дароо жалган экени билинип калат. Көптөгөн психологдордун ою боюнча бала калпына ата-энесинин тынчсыздануусун зарылдыгы жок (албетте, эгер максаты жок жана өспүрүм куракка чейин болсо) анткени, бул баланын кыялдарынын өнүгүү баскычынын кадыресе көрүнүшү. Тескерисинче белгилүү бир курактык мезгилде (мектеп алдындагы же мектепке чейинки) бала калпынын толук жоктугуна, же ашыкча болуусуна, ошондой эле, кеч пайда болуусуна (7 жаштан кийин) көңүл буруу керек. Торонто университетинин Балалыкты изилдөө институтунун доктору Кан Линин изилдөөлөрүнө ылайык бала калпын үч бөлүмгө бөлүүгө болот:
  • башкалар менен мамиле түзүүгө жардам берүүчү калп («Сен жакшысың да!»);
  • жазалоодон коргоонуу үчүн калп атуу («Бул мен эмес», «Уккан жокмун», «Башкача айтпадыңарбы»);
  • өзүн өзү алдоо («Мен эч качан калп айтпайм»)
• Көз көрүнө калп айтуу (каратып калп айтуу, карандай калп) — айтып жатканга гана эмес, айланасындагылардын барына жалгандыгы анык болгон ырастама. Мисалы, оозу-мурду шоколад менен булганып көрүнүп турса да, баланын шоколадды жеген жокмун деп ырастоосу.
• Балдарга арналган жомоктор — конкреттүү бир коомдо «балдарга эмес» деп саналган көрүнүштөр же концепциялар жөнүндө сүйлөшүүгө мүмкүндүк берген калптын түрү. Жалпыга белгилүү мисал катары «балдар кайдан жаралат» деген сыяктуу суроолорго «Кудай берет» же орустардын салтындагыдай «Аист алып келет», «Капустандан таап алышат» деген сыяктуу жооптор.
• Деликаттуу же ак жалган — айтып жаткандын ою боюнча угуучуга жеңилдик алып келе турган, жана жалгандыгы билинип калса, анча-мынча гана ыңгайсыздык жаратуучу калп. Жакшылыктуу калп негизинен кимдир бирөөнү таарынтып же капалантып албоо үчүн айтылат; мисалы, «менин күрмөм кандай экен?» дегенде жакпай турса дагы «жакшы экен» деп жооп кайтаруу. Ак жалган көп учурда аймактык салттар менен аныкталат, жана сейрек учурларда калптын башка түрлөрүнөн так ажыратылат. Көптөгөн маданияттарда ак жалган айыпталбайт, кээде тескерисинче колдоого алынат.
• Мактоо, кээде кошоматтык — ак жалган менен чектеш — бул кимдир бирөөгө иш жүзүндө анча мүнөздүү эмес сапаттарды ыйгаруу, же анын чыныгы сапаттарын ашыкча мактоо аркылуу жакшыраак мамилесин жаратууга багытталган аракет. Бирок, ак жалган менен мактоонун ортосунда принципиалдуу айырмачылык бар: ак жалган дайыма эле айыпталбайт жана бир катар маданияттарда норма катары кабыл алынат, ал эми мактоо айыпталып, адеп-ахлак нормаларына каршы келет деп таанылат. Мактоо көпчүлүк учурда калптын бир түрү катары бааланат («Мактоочу — ошол эле калпычы»). Мактоонун классикалык мисалы Крыловдун «Карга менен түлкү» жомогунда көрсөтүлгөн.
• Жакшылыктуу жалган («асыл» же «ыйык» жалган деп дагы аташат) — мындай калптын билинип калышы, угуп жаткан адамга же үчүнчү тарапка кыйла зыян алып келиши мүмкүн бирок, ошол эле учурда, угуп жаткан адамга же коомго жалпысынан кыйла пайдалуу болушу мүмкүн. Жакшылыктуу жалгандын мисалы катары, өмүрдөн кол жууп бараткан адамга, баласынын дени сак экенин айтуу, ал эми чындыгында баласынын ден-соолугу начар болушу мүмкүн; дагы бир мисал, өлүм жазасына тартылган кылмышкерге жакшы сөздөрдү айтып тынчтандыруу ж. б.
• Сактап калуу үчүн калп — эки жаман нерсенин азыраак зыяндуусун ишке ашыруу үчүн ыкма катары калп (мисалы, кылмыш жасоодон качуу же баш тартуу үчүн калп). Сактап калуу үчүн калпка болгон мамиле бир тектүү эмес: белгилүү бир учурларда ал жакшылыктуу жалган катары иштейт.
• Жалган күбөлүк кылуу — адамдын сотто ант алдындагы жеке берип жаткан, же анын жалган көрсөтмө берүү боюнча жоопкечилиги жөнүндө кат жүзүндө эскертүү берилгенден кийинки жалган көрсөтмөлөрү. Жалган күбөлүк кылуу кылмыш саналат, себеби, бир жагынан күбө бир гана чындыкты айтуу анттык убадасын бузат, экинчи жагынан бардык күбөлөндүргөн маалыматтардын чындыгына абсолюттук ишенимди талап кылган сот адилеттигине тоскоолдук жаратат. А бул өз кезегинде, кылмышкердин кайрадан кылмыш жасашына мүмкүндүк жаратат. Эгер күбө жалган көрсөтмөлөдү адашып же чаташып берген болсо, бул кылмыш деп саналбайт. Башкача айтканда, көрсөтмөлөр жалган экенин билбестен көрсөтмө бергенде (эрксиз жалган).
• Ант бузуу (ант кылмышы) — Салтанаттуу ант менен бекитилип берилген убадасын, антын же ант күбөсү катары тартылган үчүнчү жактын кепилдиги алдындагы антын бузуу. Мындай нерсе бардык жагдайда айыпталат жана калптын эң уяттуу, жаман түрү катары каралат. Бир катар маданияттарда мындай убаданы бузуу, ант менен бекитилбесе дагы, ант кылмышы катары саналат. Кээде убада берген адам башынан эле антын бузууга ниети болгон болсо, бул дагы ант бузуу катары саналат. Убадасын эркине каршы бузган адам ант бузуучу катары саналбайт. Бирок, бул нерсени колдонуп, атайын сүйлөшүп алып антты буздуруу («сен күнөөлү болбойсуң») ант бузуу катары саналат, себеби адам жалган нерсени жасап жатканын билип жасайт. Бирок, көп учурда анттын бузулганынын себептери, иш-аракеттери ант бузуучулук катары квалификациялоо үчүн мааниге ээ болбойт.
• Жалаа жабуу — кимдир бирөө тууралуу алдын-ала жалган, кадырына шек келтирген маалыматтарды таратуу, же тарыраак мааниде кылмыш кылгандыгы жөнүндө жалган көрсөтмө берүү. Жалган күбөлүк кылуу сыяктуу эле, мыйзам тарабынан жазалануучу иш. Калптын эң айыпталуучу түрлөрүнүн бири. Бирок, эгер адамдын баркына шек келтирүүчү ал маалыматтардын жалган экенин билбесе жана аларды чындык катары кабыл алып жаткан болсо, мындай иш-аракеттер ушактоо катары квалификацияланат. Ошондой болсо да, ушак таратуу дагы адамдын кадыр-баркына шек келтирип, жашоосуна зыян алып келиши мүмкүн, ушул себептен кимдир бирөө кандайдыр бир башка адамды жамандап же ал жөнүндө аныкталбаган маалыматтарды таратып жатса, анын жолун улап ошол маалыматты таратууну улантууга өбөлгө түзбөш керек болбосо, бирөөдөн угуп үчүнчүсүнө тараткан адам дагы жоопко тартылып калышы толук мүмкүн. Мындан улам ушак дагы көп учурда кылмыш каратары каралат. Деги эле, ушак болобу, жалаа же каралоо болобу, бул менталитетке, моралга туура келбеген көрүнүштөр, жана мындай нерсени айтып жаткан адам, өзүнүн начар тарбиясын, жан-дүйнөсүнүн жардылыгын гана көрсөтөт.
• Жалган моюндоо (өзүн өзү жаманаттоо) — жалаа жабууга карама-каршы келген калптын түрү: башка адам тарабынан жасалган кылык-жорукка жоопкерчиликти өз моюнуна алуу. Негизинен жалган моюндоону психологиялык басым же кыйноо алдында, ошондой эле, жалган айыпталган адамдар ишке ашырышат. Мындан тышкары, туугандар арасында дагы мындай нерсе көп кездешет. Мисалы, баласы унаа менен бирөөнү сүзүп алса, атасы «мен сүздүм» деп жалган моюндоосу. Кээде жалган моюндоо, жалган күбөлүк кылуунун бөлүгү болот. Бир катар өлкөлөрдүн мыйзамдарында жалган моюндоо жазалануучу иш болуп, жалган күбөлүк кылуу жана кылмыш тууралуу билип туруп жалган маалымат берүүгө тете.
• Куру калп (калп опуза) — Айтып жаткандын жок болсо да, кандайдыр бир объектиси же ниети бар экени жөнүндө айтуусу. Куру калп тактикалык ыкма болуп саналат, жана ошол эле убакта калптын башка түрү катары квалификацияланышы мүмкүн. Мисалы, куру калптын түрдүү оюндарда колдонулушу (карта же спорттук оюндарда) оюндун бөлүгү катары саналып, боло турган нерсе катары каралат; кылмышкердин чөнтөгүнө колун дөмпөйтүп салып алып (жалган тапанча) кассачыдан акча талап кылуу куру калпы, калп же алдоо катары саналат (албетте кылмыштуулукка дагы жатат); күч кызматкеринин кылмышкерди токтотуу максатында далысына тапанча деп сөөмөйүн такашы жакшылык үчүн калп саналат.
• Адаштыруу (чаташтыруу) — Адамды адаштырган айтуулар өзүнө түздөн-түз калпты камтыбашы мүмкүн бирок, ошого карабастан, анын максаты — угуп жатканды жалган нерсеге ишендирүү. Адаштыруу анык фактылардан куралып бирок, атайын ыкмада же ыраатта берилип, угуучуну туура эмес чечим кабыл алууга түртөт. Аягына чейин айтпоо, констексттик калп адаштыруунун мисалдары боло алат. Жалпысынан адаштыруу — өтө кеңири түшүнүк, анткени, калптын каалаган формасы өзүнө адаштыруунун элементтерин камтыйт. Мисалы, бирөө экинчисине «Мен Бишкекте дээрлик тышка чыкпай көп жыл жашагам» дейт, кийинчерээк ал адам түрмөдө ортурганы анык болот. Фактылык жактан ал адам экинчисин алдаган жок, анткени, чындыгында Бишкекте жашаган, ошого карабастан ал өзүнүн сөздөрү менен туура эмес кабылдоону түзүп, түрмөдө отурбагандай кылып алдап койду.
• Фактыларды бурмалоо (аралаштыруу) — сапаттуу туура фактыларды манипуляциялоо менен атайын ыкмада берилип, алдын-ала туура эмес чечим кабыл алууга алып келе турган адаштыруунун өзгөчө учуру.
• Көбүртүп-жабыртуу (азайтып-кемитүү) — сапаттык жактан айтылган сөз чын болгондо жаралат, бирок, келтирилген сандык мүнөздөмөлөр чындыкка туура келбейт.
• Тамашалуу калп — баарлашуунун бардыгына белгилүү тамашанын бөлүгү болгон көзгө көрүнөөрлүк калп. Тамашалуу калптын мисалы катары какшыкты айтса болот; татаалыраак түзүмдөгүсү катары көптөгөн улуттардын фольклорунда кездешүүсү адабияттык калптар саналат. Көпчүлүк өлкөлөрдө 1-апрель майрамындагы тамашалуу калп салттуу келет. Бул күнү адамдар башкаларга көбүрөөк тамашалуу калп айтышат мисалы, «кийимиң кир болуп калыптыр», «телефонун түшүп калды», «сени чакырып жатат» ж. б. Тамашалуу калп чыныгы калппы деген маселе, көп учурда талаш-тартышка түшөт, жана көптөгөн философтор буга ар кандай ойдо. Негизинен качан калп адамга зыян алып келгенде (моралдык, материалдык, эмоциялык) ал чыныгы калп болот деген жоромолдор бар.
• Контексттик калп — маалыматты бурмалоо же адаштыруу үчүн фактыларды контекстинен тышкары колдонуу. Мисалы, окумуштуу айтат: «Ууну аз өлчөмдө колдонуу коркунуч жаратпайт». Мында окумуштуу ууну коркунучсуз деп контексттик калп айтып жатат. Мында, ошондой болгон күнү да «канча өлчөмдө», «ал аныкталганбы» жана башка ушул сяыктуу суроолорго так жообу болуш керек.
• Көтөрмөлөө — негизинен жарнамаларда же агитациялык материалдарда кездешүүчү көтөрмөлөнгөн жарыя. Көбүртүп-жабыртуу менен окшош, бирок анча аша чаппайт. Мисалы, «Биздин айна кирди эң таза кылып кетирет», «A талапкери демократиянын жалгыз үмүтү» ж. б.
• Маалыматтын эскиргендигинен пайда болгон калп — мындай жалгандын мисалы катары эскирген дарек жана телефон номерлер көрсөтүлгөн бланктар жана визиткалар; банкрот болгон компаниянын дагы деле алынбай калган жарнамалык баннерлери ж. б. саналат. Айрыкча жалган катары кабыл алынбайт анткени, башында мындай маалымат анык жана чын болот.
• Маалыматтын эки маанилүүсүнөн пайда болгон жалган — Маалымат бир маанилүү эмес берилбегендигинен жаралган адаштыруунун түрү, мында маалымат бир нече түшүндүрмөлөргө ээ болуп, алардын бирөөсү гана анык болот. Айрым учурларда берилген маалыматтарда туура жооп камтылгандыктан калп катары кабыл алынбайт. Ошого карабастан, көп учурда эки маанилүү маалымат угуучунун туура эмес түшүнүүсүнө түрткү болот.
• Жалган төгүндөө — Туура маалыматты алдын-ала жалган маалыматка оңдоо; кызыккан тарапты мурда билдирилген маалымат туура болсо да, ката болгонуна ынандыруу. Көбүнчө калптын башка түрлөрү менен аралаштырылып берилет анткени, ар башка максаттарды көздөшү мүмкүн.
• Патологиялык калп — Кызыктырылбаган (мотивацияланбаган) калп; башкача айтканда калп үчүн калп айтуу. Калптын бул түрү «патологиялык» деп аталганы менен мында чынында эле психопатология барбы деген маселе бар. Патологиялык калпычы канчалык деңгээлде өзүнүн калпын көзөмөлдөй алат деген суроо аягына чейин аныкталган эмес демек, мындай адамды толук кандуу жөндөмдүү деп эсептөөгө болобу жана ал айрым социалдык функцияларды аткара алабы (мисалы, сотко күбө катары тартылуу, финансылык бүтүмдөрдө кепилденүүчү болуу ж. б.) деген маселе жаралат. Патологиялык калпычылар өзүнүн калпына өзүлөрү ишенет деген гипотеза бар. Ал бул, калптын мындай түрүн бала калпына жакындатып, патологиялык калп чоң адамда сакталып калган бала калпы деген жоромолдор бар. Бирок, бул аныкталган эмес. Көпчүлүк учурда патологиялык калпычылар өзүнүн сөзүнө жооп бере алаарын тажрыйба көрсөткөн.
• Өзүн өзү алдоо — калптын субъектиси объект өзү болгон калптын спецификалык түрү, башкача айтканда — адам алдын ала жалган түшүнүктү чындык деп өзүн өзү ишендирет. Мисалы, экзаменге начар даярданган студент өзүн жакшы даярдандым деп өзүн ишендирет бирок, жан-дүйнөсүнүн тереңинде андай эместигин билет. Өзүн өзү алдоонун негизинде кыялдагы нерсени чындык катары көрсөтүү же берүү жатат. Бир катар психологдордун ойлору боюнча өзүн өзү алдоо психологиялык коргонуунун механизмин билдирет. Мисалы, чындыкты моюнга алуу адамды жан-дүйнөлүк жактан жабыркатып же моралдык дискомфорт алып келүү учурларында. Айрым психиатрлар өзүн өзү алдоону алдын ала жалган ырастамага ишеним белгилери жактан патологиялык калп менен окшоштурушат. Философиялык көз карашта, чынында эле өзүн алдоого болобу деген ойго көз караштар кыйла айырмаланып турат, буга байланыштуу айрым врачтар жана философтор «өзүн өзү алдоо» деген фразаны «өзүн өзү ишендирүү» деген фраза менен алмаштырып, оолак болушат.
• Кокус калп (күнөөсүз, аңкоо калп, атайын эмес калп) — адам айтып жатканынын жалган экенин билбестен, анын чын экенине ишенүү менен атайын эмес же максатсыз башкаларды адаштырат, атайын жасалбагандыктан калптын түрлөрүнө жарым-жартылай гана таандык. Мисалы, бала ата-энеси тарабынан айтылган балдарды аист алып келет деген ишенимди досторуна чындык катары айтат. Эгер мындай калпты бойго жеткен адам билбестен айтып, анын айынан башка адамдар жабыркаса же экономикалык чыгымга алып келсе, мындай адам жоопкерчиликке тартылышы толук ыктымал. Көп учурда мындай калпты айтып жаткан адам өзү башкалар тарабынан алданган болот. Буга байланыштуу калптын бул түрүн «күнөөсүз» (анткени, күнөөсүз адамга жалган маалымат берилген) же «аңкоо» (башканын калпын кайталап ишенчээк болгон үчүн) калп деп аталат. Көпчүлүк маданияттарда кокус калп айтуу «чыныгы» калп деп саналбайт жана айыпталбайт, ал эми мыйзамда көпчүлүгү айыпталат бирок, билбей же алданып калгандыгы аныкталса жоопко тартылбашы дагы мүмкүн.

Улуу Британиядагы Кардифф университетинин Психология мектебинин изилдөөчүсү Сьюзан Ликам (Susan Leekam) калпты анын деңгээлине же татаалдык даражасына жараша кийинкидей классификациялаган:

• Биринчи деңгээл — адамдын көз карашына таасир этүү ниети жок эле, аны менен манипуляциялоо. Мындай түрдөгү калпты колдонгон алдамчы көп учурда жалган нерсени айтып жатып башканын көз карашына таасир этээрин түшүнбөйт. Калптын мындай түрүнө жазалоодон кутулуу максатында өзүнүн кылык-жоруктарын жашыруу же кандайдыр бир сыйлык алуу максатында жакшы иштерди ойлоп табуу менен көбүнчө балдар (наристе деген мааниде) колдонушат. Булар жөнөкөй жана татаал эмес жалган болгондуктан тез эле ачыкка чыгып калат себеби, балдар, калпын чыгарып коюуучу маанилүү майда-чүйдө деталдарга көңүл бурбайт (мисалы, таттуу токочтун күкүмдөрүн тазалабай калтырып коюшат жана башка ушул сыятуулар).
• Экинчи деңгээл өзүнө алдамчынын, баарлашуучунун көз караштары жөнүндө маалыматка ээ болгондугун камтыйт. Мында калпычы туура эмес ырастаманын (калптын) жардамы менен баарлашуучунун көз караштарын манипуляциялоого мажбур, башкача айтканда калпычынын максаты калптын жардамы менен манипуляциялоо. Баарлашуучу туура эмес ырастаманы чындык катары кабыл алып, анын негизинде кийинки нерселерди же абалдарды баалайт. Алдоонун бул деңгээлине жеткен жалганчылар биринчи деңгээлге караганда айланасындагыларды кыйла эффективдүү адаштырат. Мисалы, унааларды саткан сатуучу потенциалдуу кардарды алдын-ала баалап, кайсы бир деңгээлге чейин салытуучу унаага кошумча опцияларды (отун үнөмдүүлүгү, коопсуздук, видео каттоо каражаты ж. б.) сатып алдырууга мажбурлай алат. Башка мисал, унаа базарындагы сатуучулар машинасынын сырткы көрүнүшүн абдан жакшы жасап, жылтыратып «мыкты машина, эч бир салым кылбайсыз, отурасыз да айдап кетесиз» деп мактап, а чындыгында айрым унаалардын ички тетиктери эскирген, кыймылдаткычы начар абалда болушу мүмкүн же болбосо унаанын кармоого (орусча содержание) кеткен каражаты (чыгым материалдары [тетиктер, суюктуктар, дөңгөлөк, чыпкалар ж. б.] өтө кымбат же табылгыз, көп бузулма) абдан жогору болушу ыктымал.
• Үчүнчү деңгээл — баарлашуучунун көз караштарына таасир этип жатканын жана баарлашуучу анын өзүнүн көз караштарын баалап жатканын түшүнүп турганын калпычы билип турат. Башкача айтканда, калпычы канчалык деңгээлде чынчыл экенин баалайт. Мындай ыкмадагы амалдуу жалганга аны айтып жаткан адам (алдоочу) өзү ишенет экен, анын ниети таза экен деген баарлашуучунун көз караштарын камтыйт. Амалкөй алдамчы баарлашуучунун вербалдык эмес кыймыл-аракеттерин үзгүлтүксүз «окуп» турат, жана анын жооп катары берилген реакцияларына ак ниеттүү көрүнүү үчүн вербалдык жана вербалдык эмес баарлашууну колдонот. Мындай ык адамдарды манипуляциялоо, алардын көз караштарына таасир этүү мүмкүнчүлүгүн кыйла жогорулатат. Ошондой эле, мындай ык же өнөр дейбизби, кылдат такт сезиминин, дипломатиянын жана ынандыруучулуктун белгиси болушу мүмкүн. Мисалы, сатуучу потенциалдуу кардардын товарга болгон ишенбестигин байкаса, ал дароо өзүнүн жүрүм-турумун өзгөртүп, ишенимдүү болууга аракет кылат.

Жогоруда баяндалган калптын деңгээлдери кандайдыр бир татаалдык баскычтарын элестетет. Деңгээл канчалык жогору болсо, ийгиликтүү манипуляциялоо үчүн калпычы ошончолук айла-амалдуу көндүмдөргө ээ болушу керек. Адамдардын көпчүлүгү экинчи деңгээлдеги жалганды колдонууга мүмкүнчүлүгү бар бирок, үчүнчү деңгээлге бардыгы ээ боло албайт.

Калптын мындан дагы татаал деңгээли бар, муну өркүндөтүлгөн калп деп атоого болот. Калптын мындай кылдаттыгы салыштырмалуу бардыгына жеткиликсиз бирок баш ийдиргендердин арасында харизмалуу саясатчылар, диний үгүттөөчүлөр, профессионалдуу сатуучулар, далдалчылар, покер оюнчулары жана алдамчылар (орусча мошенник) бар. Мындай адамдар, айрыкча алдамчылар, курмандыгын тез ишендирүү үчүн өзгөчө психологиялык амалдарды колдонушат, жана булардын торуна кабылган адамдар тааныбагандарга өзүнүн өмүрүн ишенип бергенге чейин жетет.

Ушундай ыкмаларга ээ болгон адамдар бир убакта аң-сезимдик жана сүйлөө деңгээлинде өзүнүн вербалдык эмес алып жүрүүсүн көзөмөлдөөгө мүмкүндүк берген жеке иштелип чыккан техникага ээ болушат.

Калптын сапаты калпычынын эмоциялары менен тыгыз байланышта болот (Пол Экман):

• Күнөө сезими
• Коркуу
• Митаамчылыктан кубануу — кудуреттүүлүк (колунан бардыгы келүү) сезими
• Уят

Асыл калптын эң алгачкы жактоочулары катары Платон болгон, ал өзүнүн Мамлекет аттуу чыгармасында идеалдуу мамлекетте падыша-философтор коомдун жыргалчылыгы үчүн жалганды жайылтышат деп жоромолдогон.

Заманбап дүйнөдө ушуга окшогон мифтик философияны Лео Штраус, анын жолун жолдоочулар жана башка неоконсерватизмдин жактоочулары үгүттөп келет.

Калпты аныктоо — вербалдык жана вербалдык эмес белгилерди, көңүлдү бурууну, контекстти жана адамдын жүрүм-турумун анализдөөнү талап кылган татаал процесс. Бирок, адам баласы жашы өткөн сайын, жалганды ылгай алган жеке ыкмасы калыптанат деген жоромолдор бар. Төмөндө берилген бир нече ыкмалардын жардамды тийши мүмкүн, ошол эле убакта, берилген ыкмалар адамдын (алдамчынын) профессионалдуулугу, тескерисинче (чындыкты айтып жаткандын) өтө түнттүгү жана башка ушул сыяктуу себептерден улам иштебеши дагы толук ыктымал:

1. Вербалдык эмес белгилер
   • Микрокөрүнүштөр: Көзөмөлдөөгө жетише албай калуучу адамдын жүзүндөгү тез, кыска мөөнөттүү эмоциялар (мисалы, коркуу же тынчсыздануу, күлүү же кубануу).
   • Адаттан тыш кыймыл аракеттер: Көп учурда алдамчылар өзүн бош жана адаттагыдай алып жүрбөстөн, кандайдыр бир кыжаалат, кысылган абалда болуп, колдору менен ашыкча жаңдоочулукту (орусча жестикуляция) көрсөтүшү мүмкүн.
   • Көздөрдү качыруу же тескерисинче тике кароо: Айрым адамдар калп айтканда көз караштардан качып, адамды көзүнө карай албайт, жана тескерисинче чынчыл көрүнүү үчүн абдан интенсивдүү карашат. Негизинен бул ыкма өтө эки маанилүү келет мисалы, көздөрүн качырып айрым адамдар чын сүйлөшү мүмкүн. Ошондуктан бул ыкманы психологдор эки маанилүү жана ишенимсиз дешет.
   • Дем алуунун бир тектүү эмес болуусу: Калп айтканда дем алуунун жыштыгы өзгөрүп, ал үзгүлтүктүү же жыш болуусу мүмкүн.
2. Вербалдык белгилер
   • Деталдардын көп болуусу: Алдамчылар көп учурда айтып жатканы чындыктай көрүнүшү үчүн кереги жок маалыматтарды кошуп коюшат.
   • Сүйлөө темпинин өзгөрүүсү: Калп адамдын сүйлөөсүн тездетип же жайлатып коюшу мүмкүн. Адам жооп берүүдөн мурда ойлонуу үчүн узак паузаларды карманышы ыктымал.
   • Суроолорду кайталоо: Алдамчы жооп берүүгө убакытты үнөмдөө үчүн суроону кайталап сурап же өзгөртпөстөн кайталашы мүмкүн.
   • Түз жооп берүүдөн качуу: Алдамчылар түз жооп берүүнүн ордуна суроого суроо менен жооп берип конкреттүү суроого жооп берүүдөн качып же кыйпычыктап жооп бериши мүмкүн.
3. Психологиялык белгилер
   • Сөздөрдөгү жана иш-аракеттердеги карама-каршылыктар: Алдамчынын сөзү бир болуп бирок, иш-аракети же дене (жаңсоо) тили башка нерсени кылышы ыктымал.
   • Ыраатсыздык: Түрдүү сүйлөмдөрдө же окуяны кайталоодо келишпестиктер же өзгөрүүлөр пайда болушу ыктымал.
   • Ашыкча коргонуу: Алдамчыларды кайсы бир нерсени түшүндүрүп берүү суранычында өтө агрессивдүү же коргонучтуу болушу мүмкүн.
4. Контекст жана учурлар
   • Калп үчүн мотивация: Адамдын калп айтып коюуучу кайсы бир себептерине көңүл буруу, мисалы, пайда алуу, жоопкерчиликтен качуу ж. б. у. с. себептер.
   • Мурдагы сөзүнө туура келбеши: Эгер адам учурдагы абал сыяктуу учурларда мурда чындыкты айткан болсо, учурдагы өзүн алып жүрүүсү шек жаратып жатканын түшүнүүгө жардам берет.

Маанилүү! мындан башка дагы адамдын жеке өзү ойлоп тапкан калпты аныктоочу ыкмалары көп, жана берилген белгилердин бирөө дагы адамдын калп айтып жаткандыгына 100% кепилдик бере албайт. Көп учурда белгилер тобу менен иштеп, контексттик анализди талап кылат.

Көптөгөн сүрөттөрдө калпычынын узун мурду бар адам катары сүрөттөшөт. Бул адат (же салт) италиялык Карло Коллодинин 1883-жылкы «Пинокионун окуялары» аттуу балдар романынан келген. Анда Пинокио калп айткан сайың мурду узарып турган. Ошондон тарта калпычыны узун мурундуу кылып сүрөттөп келишет, айрыкча батыш өлкөлөрүндө. Бирок, мунун реалдуу жашоого эч байланышы жок, жана адамдын калп айтуусунда мурду узараары аныталган эмес.

Мындан тышкары, калпычыны бетине маска кийген адам менен дагы салыштырып сүрөттөшөт. Мунун кандайдыр бир деңгээлде чындыгы бар себеби, адам калп айтып жатканда башка жүздү кейип кийип алган өңдүү сезилет. «Эки жүзүдүүлүк» деген түшүнүк дагы ушундан улам келсе керек. Театрдын белгиси дагы дал ушул бирөө күлүп, экинчиси ыйлап турган маскалардан турат. Адабияттагы калп адамды тарбиялоо, ички жан-дүйнөсүн байытуу максатында жасалаарын айтпаса да белгилүү.