Сүймөнкул Чокморов (1939-1992)

Жалпы маалымат

Сүймөнкулдун чыгармачылык таланты эки багытта өнүгүп келген. Сүрөт тартуу жанрында көп эмгектенүү менен, кино жаатында да көптөгөн фильмдерде ийгиликтүү актердун жүзүн көрсөткөн. Анын «Караш ашуусундагы атыш» кинофильминдеги биринчи чыгышы, ошондой эле андан кийинки ролдору да белгилүүлүктү алып келген.

«Сүймөнкул Чокморов» документалдык фильминен кадр, 1987, режиссёр: Замир Эралиев.

Сүрөтчү катары Сүймөнкул Чокморов пейзаждарды, натюрмортторду тарткан, бирок портрет искуствосуна өзгөчө кызыгуу менен карачу. Анын моделдери негизинен чыгармачыл адамдар болгон. Белгилүү Манасчы Саякбай Каралаевдин сүрөтүн, эки жолу тартып, динамикалуу, таланттуу акындын образын ийгиликтүү жараткан. Ошондой эле актер Жумадыловдун, Кыргыз ССРинин эл артисти Жанкорозованын да сүрөттөрүн жараткан. Өзгөчө көңүл жана жылуулук менен «Апа» жана «Менин балам» образдары сүрөтчүнүн колунан жаралган.

Чокморовдун чыгармачылыгындагы эң маанилүүсү, бул чет өлкөлөрдөгү атактуу кино ишмерлери менен кезигүүсү болгон. Япон жергесиндеги кино-искусствонун чеберлери менен болгон кезигүүсүндө, япон кинорежиссеру Акира Куросава жана актер Тосиро Мифуненин, итальялык актриса Моника Виттинин сүрөттөрүн тарткан.

Бала кезимде мен абдан катуу оорудум, 3-класста окуп жүргөндө сыркоолоп, ал эми 4-класска көчкөндө ушунча каттуу ооруп, өмүрүм ушу менен бүтөт го деген ойлор келди, төшөктөн тура албай калдым. Ар бир кыймыл мага адам чыдагыс азаптарды алып келчү.

Сүймөнкул Чокморов

Азыркы убакта Сүймөнкулдун артында 400дөй живопис эмгектери жана 20 фильмде тартылып эң мыкты образдарды жараткан эмгектери калды. Анын негизги сүрөт чыгармалары Кыргыз Мамлекеттик искусство жана сүрөт музейинде сакталып турат.

Өмүр баяны

Сүймөнкул Чокморов 1939-жылдын 9-ноябрында Чоң-Таш айылында төрөлгөн (Кыргызстан, Чүй облусу, Аламүдүн району). Жетиген уруусунунан.

Өсүп чоңойгон үй-бүлөсүндө тогуз биртуган болгон, эки кыз жана жети бала болгон. Бала кезинде көп ооруган. Ооруну жеңүү үчүн спорт менен машыгып, волейбол ойноп, кийинчерээк Кыргызстандын жана Ленинграддын курамасында ойногон.

Ошондой эле сүрөтчүлүк менен алектенген. Фрунзе көркөм сүрөт окуу жайын аяктап (1953—1958), андан соң И. Е. Репин атындагы Ленинград сүрөт, скультура жана архитектура институтунун сүрөт бөлүмүндө окуп, 1964-жылы аяктаган.

1964—1967-жылдары — Фрунзе көркөм сүрөт окуу жайында сүрөт мугалими.

Киного 1967-жылы келген. Биринчи жана дароо башкы ролду ойногон тасмасы режиссер Болот Шамшиевдин «Караш ашуудагы атыш» (1968). Тарыхый, окуялуу («Жетинчи ок», «Дерсу Узала», «Касиеттүү Ысык-Көл»), ошондой эле заманбап темадагы драмаларда да («Кызыл алма») роль ойногон. 1970—1980-жылдары тарыхый-революциялык темадагы советтик орто азиялык окуялуу тасмаларда эң белгилүү актёрлордун бири болгон. Кыргыз жазуучусу Чынгыз Айтматовдун чыгармаларын экрандаштыруусунда фильмдерге көп тартылган.

Белгилүү кино артист катары чет өлкөлөрдө советтик киноискусствону көрсөткөн.

Сүрөтчү катары пейзаждарды, натюрмортторду, портреттерди тарткан (орточо 400дөй эмгек). Анын моделдери — негизинен чыгармачылыктын адамдары. Негизи сүрөт чыгармалары Кыргыз мамлекеттик көркөм сүрөт музейинде сакталат.

Кыргыз ССРинин кинематографисттер союзунун мүчөсү. СССР кинематографисттер союзунун мүчөсү (1971-жылдан баштап). Кыргыз ССРинин сүрөтчүлөр союзунун мүчөсү (1974-жылдан баштап). СССР сүрөтчүлөр союзунун мүчөсү (1967-жылдан баштап).

1975-жылдан тарта КПССтин мүчөсү. Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин 10—11-чакырылышынын депутаты.

1992-жылдын 26-сентябында узакка созулган оорудан улам каза болгон. Бишкек шаарындагы Ала-Арча көртөнүнө коюлган.

Үй-бүлөсү

• Аялы — Шабазова Салима Сардиевна (1934—1995), искусство адиси, Фрунзе көркөм сүрөт окуу жайын (Сүймөнкул менен ошол окуу жайдан таанышкан), И. Е. Репин атындагы Ленинград сүрөт, скультура жана архитектура институтун аяктаган. Гапар Айтиев атындагы көркөм сүрөт музейинде иштеп, экскурсоводдон, окумуштуу катчы, жана директорлук кызматына чейин көтөрүлгөн (1985—1995). Кыргыз ССРинин маданиятына эмгек сиңирген ишмер (1995).
• Баласы — Бактыгул, Сүймөнкулдун биринчи тартылган киносундагы каармандын наамына аталган. Небереси — Атай.

Агалары — Султан (темир уста), Чолпонкул (чабан), Эсен (геолог), Намырбек (экономист, Сүймөнкул жаш кезинде ооруганда, ушул агасы спорт менен машыгып ден-соолугун чыңдоого түрткү болгон), Сүйөркул (тренер), Бакыя (музыкант).

Эжелери — Насыйкат (педагог, англис тил мугалими), Гүлжан (үй кожойке).

Сыйлыктар жана наамдар

• Кыргыз ССРинин эмгек сиңирген артисти (1973).
• Кыргыз ССРинин эл артисти (1975)
• СССРдин эл артисти (1981)
• Кыргыз ССРинин элдик сүрөтчүсү (1990)
• Ленин комсомолунун сыйлыгы (1972) — советтик адамдардын таланттуу көркөм образдарын аткаргандыгы үчүн, жаштарды жарандуулукка, кайраттуулукка, Мекенге болгон сүйүүсүн тарбиялоого кино чыгармаларды түзгөндүгү үчүн.
• Кыргыз ССРинин Токтогул Сатылганов атындагы мамлекеттик сыйлыгы (1980) — «Улан» (1977) фильминдеги Азат Байрамовдун ролун аткаргандыгы үчүн.
• «Ардак Белгиси» ордени (1981).
• Кыргыз ССРинин ВДНХ медалы (1985)
• СССР Жогорку Кеңеш Президиумунун грамотасы (1969) — кыргыз кино искусство тармагындагы ийгиликтери үчүн
• VIII Орто Азия жана Казакстан республикаларынын кинематографисттер арасындагы кароо-сынак («Караш ашуудагы атыш» фильминде эркек ролун мыкты аткаргандыгы үчүн диплом, 1969)
• Бүткүл союздук кинофестивал (номинация «Актёрдук эмгек үчүн сыйлык») (сыйлык, «Касиеттүү Ысык-Көл» кинофильминдеги мыкты эркектин ролу үчүн, Тбилиси, 1972)
• Бүткүл союздук кинофестивал (номинация «Актёрдук эмгек үчүн биричин сыйлык») (Сыйлык, «Көк-жал» [Лютый] кинофильминдеги мыкты эркектин ролу үчүн, Баку, 1974)
• Бүткүл союздук кинофестивал (номинация «Актёрдук эмгеги үчүн белектер», Ереван, 1978)
• Бүткүл союздук кинофестивал (номинация «Актёрдук эмгеги үчүн белектер») (Белек жана диплом, «Аялсыз эркектер» кинофильминдеги мыкты эркектин ролун аткаргандыгы үчүн, Таллинн, 1982)
• Чынгыз Айтматовдун клубунун адабият, искусство жана маданият тармагандагы эл аралык сыйлыгы (1991) — кыргыз сүрөт өнөрүнө жана кино искусствого болгон чоң салымы үчүн, Ч. Айтматовдун чыгармалары боюнча тартылган кинолордогу ролдордун жогорку профессионалдуу аткаргандыгы үчүн
• 2000-жылдын алдында Кыргызтандын 20-кылымдагы мыкты актёру деп таанылган.

Фильмографиясы

• 1968 — Караш ашуудагы атыш — Бактыгул
• 1968 — Жамийла — Данияр
• 1970 — Атайын комиссар — Низаметдин Хожаев
• 1971 — Отко жүгүн — Утур
• 1971 — Касиеттүү Ысык-Көл — Карабалта
• 1972 — Жетинчи ок — Максумов
• 1972 — Мен — Тянь-Шан — Байтемир
• 1973 — Көк-жал — Ахангул
• 1975 — Дерсу Узала — Чжан Бао
• 1975 — Кызыл алма — Темир
• 1976 — Фердинанд Люстун жашоосу жана өлүмү — Лао
• 1976 — Карек (Зеница ока) — ата
• 1977 — Улан — Азат Байрамов
• 1978 — Каныбек — Жолой
• 1979 — Эрте келген турналар — Бекбай Бекбаев
• 1981 — Аялсыз эркектер — Касым
• 1983 — Карышкыр аң (Волчья яма) — Турабаев
• 1984 — Жекшембилик сейилдөөлөр
• 1984 — Биринчи
• 1985 — Толкундар жээктен өлүшөт

Сүрөт эмгектери

«Апа» (1967), «Портрет аякбай Каралаев» (1971), «Актёр Жумадылов» (1971), «Менин балам» (1972), «Кыргыз ССРинин эл артисти Алиман Жангорозованын портрети» (1973), «Арноо. Саякбай Каралаев» (1974), «Айылдагы жаз» (1985), «Айылдагы таң» (1985), «Кыргызстандын кинематографисттери» (1986), «Ардагер Садыбакастын портрети», япон кинорежиссёру Акира Куросава (1987) жана актёр Тосиро Мифуненин портреттери, «Курманжан датка» (1988).

Түбөлүктөө

• 2006-жылы Сүймөнкул Чокморовго арналган Кыргызстандын почта маркасы чыккан.
• 2009-жылы актёрдун портрети түшүрүлгөн 5000 сом номиналындагы купюра чыгарылган
• Анын ысымы менен Бишкектеги көчө аталган
• 2017-жылы Бишкек шаарындагы Чүй жана Тыныстанов көчөлөрүнүн кесилишинде эстелик орнотулган.

Булактар

• «Үй-бүлө» (Сүймөнкул Чокморов) документалдык фильми, 1975-жыл, режиссер: Джали Соданбек
• «Сүймөнкул Чокморов» документалдык фильми, 1987-жыл, режисер: Замир Эралиев
• ЧОКМОРОВ Суйменкул (орусча)
• Суймонкул Чокморов (орусча)

Адабияттар

• Фуртичев В. И. Суйменкул Чокморов. — Фрунзе: Кыргызстан, 1981. — 84 б., (орусча)
• Байбышбек Дакибаевич Будайчиев, Суйменкул Чокморов, Altyn tamga, 2019, ISBN 996708829X, 9789967088290, 165 б.
• Суйменкул Чокморов, Эльга Лындина, 1985, 190 б. (орусча)