Флейта

Түтүгүнүн учу туюк эмес ачык болгон флейталар — ачык флейта делет — буларда калыптанган аба агымы эриндер менен амбушюру (үйлөөчү оозу) аркылуу курч учка багытталган ышкырыктык түзүлүшү болбойт.

Кена (кечуача qina, испанча quena) — Латын Американын Анд аймагындагы музыкада колдонулуучу узатасынан ойноочу флейта. Негизинен камыштан (орусча тростник) жасалат. Манжалар үчүн өйдө жагында 6, төмөн жагында 1 көзөнөк бар. Айрыкча G түзүмүндө даярдалат. Кеначо флейтасы (кечуача qinachu, испанча quenacho) үнү төмөн, D түзүмүндөгү кена флейтасынын варианты.

1960чы ошнодой эле, 1970-жылдары nueva canción багытынын алкагында иштеген кээ бир музыканттар тарабынан активдүү колдонулчу. Көп учурда аспап конкреттүү ыр композицияларында пайдаланчу, бирок, өзүнчө топтор, мисалы, Illapu сыяктуулар, анын мүмкүндүктөрүн дайыма колдонуп турушчу. Натыйжада, 1980—1990-жылдары кена рок топтор тарабынан дагы колдонулчу — мисалы, Soda Stereo же Enanitos Verdes. Аспап этникалык музыкада да кездешет.

Ышкырыктуу флейта — ышкырыктуу түзүлүшү бар флейталар, мында аба агымы атайын канал аркылуу аспаптын мүштөктүк бөлүгүндө жайгашкан учу курч чекке багытталат.

Ышкырыктуу флейта кесилишинде

Блокфлейта — узатасынан ойноочу флейтанын түрү. Бул үйлөмө жыгач музыкалык аспабы ышкырыктуу флейталар түркүмүнө таандык. Баш бөлүгүндөгү контрукциясына кошулма (блок) кошулат. Тектеш аспаптар: вистл. Блокфлейта башка ушул сыяктуу аспаптардан бетинде 7 көзөнөгү жана төмөнкү жагында 1 көзөнөгүнүн болгону менен айырмаланат — айтылуу октавалык клапан. Көп учурда эки төмөнкү (ылдый эмес, төмөнкү үн деген мааниде) көзөнөктөр кош көзөнөктүү кылып жасашат. Ойноо учурунда көзөнөктөрдү жабуу үчүн 8 манжа иштетилет. Ноталарды алуу үчүн көп учурда айтылуу айры аппликатуралар пайдаланылат (көзөнөктөр кезеги менен эмес, белгилүү бир комбинацияда жабылат).

Узатасынан ойноочу флейта түрлөрүнүн арасында блокфлейта эң маанилүү деп аныкталат. Европа өлкөлөрүндө блокфлейта XI кылымдан тарта жайыла баштаган; убакыттын өтүшү менен аспаптын атагы өсө берген, натыйжада XVI кылымдан тарта XVIII кылымга чейин блокфлейта эң көп колдонулган жана көп кездешүүчү флейта түрүнө айланган. Аспапка жумшак, жылуу, кантилендүү (башкача айтканда ырга ылайыктуу) тембр мүнөздүү, бирок, ошол эле учурда ал, динамика жагынан чектелген мүмкүнчүлүктөрү менен айырмаланат. Блокфлейта И. С. Бах, А. Вивальди, Г. Ф. Гендель ж. б. у. с. композиторлордун чыгармаларында көп пайдаланылат. Блокфлейтанын үнү жетишээрлик деңгээлде алсыз болгондуктан, анын атагы капталынан ойногон флейтанын жайылышына байланыштуу төмөндөгөн. Ошого карабастан, учурда флейтанын бул түрү айрым себептерден улам кызыгууларды жаратып келет, мисалы: эски музыканы кайра жандандыруу, окуу куралы катары колдонуу ж. б. (аспапта ойноо техникасы салыштырмалуу оңой).

Вистл (tin whistle англис сөзүнөн, сөзмө-сөз которгондо — «калай ышкырык, чоор») — Ирландрия, Шотландия, Англия жана кээ бир башка өлкөлөрдүн элдик музыкасында колдонулуучу узатасынан ойноочу элдик флейта.

Эң белгилүүсү D тоналдуулугундагы кичи вистлдар. Булар башка үйлөмө аспаптардан бир октавага жогору туураланган (мисалы, волынь же кадимки флейтага караганда) жана буга ылайык ноталары бир октавага төмөн жазылат. Бул аспап менен кошо айтылуу лоу-вистл аспабынын белгилүүлүгү өсөт — аспаптын узунураак түрү, үнү болжолдуу жөнөкөй флейтанын диапазонундагыдай. Башка тоналдуулуктагы вистлдар дагы бар; алар транспондоочулар (башкача айтканда бардык вистлдар D тоналдуулугундагы аспаптар боло алат, чындыгы үнү жогору же төмөн болсо дагы) деп аныкталат.

Свирель — орустардын элдик музыкалык аспабы, узатасынан ойноочу флейтанын түрү.

Заманбап оркестрлык флейта (көп учурда жөн гана «флейта», итальянча flauto, өз кезегинде flatus сөзүнөн келип, «шамал, жел» дегенди билдирет; французча flûte, англисче flute, немисче flöte) — сопрано регистрындагы жыгач үйлөмө музыкалык аспап (жыгач делгени менен металлдан, себеби башында флейталар жыгачтан болуучу). Флейтадагы үн бийиктиги ашыкча үйлөө (эриндер менен гармониялык үндөштүктөрдү алуу), ошондой эле, көзөнөктөр клапандарын ачып/жабуу менен өзгөрөт. Заманбап флейталар негизинен металлдан жасалат (никель, күмүш, алтын, платина), сейрек — жыгачтан, кээде — айнектен, пластиктен жана башка композит материалдардан.

Аталышы (капталынан ойноо дегени) чыгарма аткаруу процессинде музыкачы аспапты вертикалдуу эмес, горизонталдуу абалда кармайт; мүштөгү буга байланыштуу капталында жайгашат. Мындай конструкциядагы флейталар жетишээрлик түрдө мурда эле пайда болгон, кеч антика мезгилинде жана Байкыркы Кытайда (б. з. ч. IX кылым). Флейтанын заманбап өнүгүү баскычы 1832-жылдан башталган, мында макаланын башында айткандай немец уста Т. Бём аны жакшырткан; убакыттын өтүшү менен флейтанын бул түрү ошол кездеги атактуу узатасынан ойноочу флейтаны сүрүп чыккан. Заманбап флейта үчүн биринчиден төртүнчүгө чейинки октавалар диапазону мүнөздүү; төмөнкү регистр жумшак жана күңүртүрөөк, бийигирээк үндөр тескерисинче өткүр жана ышкырыктуу, ал эми орто үндөр жана жарым-жартылай жогорку регистр назик жана уккулукттуу тембрга ээ.

Флейта-пикколо (көп учурда жөн гана пикколо же кичи флейта делет; итальянча flauto piccolo же ottavino, французча petite flûte, немисче kleine Flöte) — жыгач үйлөмө музыкалык аспап, заманбап флейтанын түрү, үйлөмө аспаптардын арасынан үнүнүн чыгышы боюнча эң бийик. Мыкты тембрге ээ, фортедеги тембри — өткүр жана ышкырыктуу. Кичи флейта кадимки флейтадан эки эсе кыска жана үнү бир октавага жогору чыгат, ошону менен бирге, бир катар төмөнкү үндөрдү мында алууга мүмкүн эмес. Пикколонун диапазону — d²ден с⁵ (экинчи октавадагы ре, бешинчи октавага чейин), c² жана cis² диапазондорун алууга мүмкүндүгү бар аспаптар дагы кездешет. Окууга оңой болуусу үчүн ноталар бир октавага төмөн жазылат.

Механикалык жактан кичи флейта жөнөкөй флейтага теңме-тең түзүлүштө («ре-бемоль» жана биринчи октавадагы «до» диапазонун эске албаганда) жана ушуга байланыштуу жалпысынан ошол эле аткаруучулук өзгөчөлүктөрү менен мүнөздөлөт. Башында оркестрдын алкагында (XVIII кылымдын экинчи жарымынан тарта) флейта-пикколо чоң флейтанын четки октавасынын жогоркусун күчөтүүгө жана созууга багытталган, жана аны колдонууну симфониялык чыгармаларга караганда айрыкча операда же балетте сунушталчу. Бул анын эрте өнүгүү баскычындагы жетишээрлик жашыртылбагандыгы менен байланыштуу болуп, жетишээрилк чукул жана ороюраак үнү менен мүнөздөлгөн, ошойдой эле ийкемдүүлүгүнүн аздыгынан улам. Флейтанын бул түрү шыңгыраган урма музыкалык аспаптар жана доолдор менен жакшы айкалышат; андан тышкары, флейта-пикколо гобой октавасы менен айкалышып, бул дагы ачык үндү жаратат.

Ирландия флейтасы (англисче Irish flute) — ирландия (ошондой эле, шотландия, бретон ж. б.) элдик музыкасын аткарууда колдонулуучу капталынан ойноочу флейта. Айтылуу жөнөкөй системадагы капталынан ойноочу же аткаруучу флейтаны билдирет — негизги 6 көзөнөктөрү клапандар менен жабылган эмес, түздөн-түз аткаруучунун манжалары менен жабылат. Ирландиялык флейта клапандары бар (бирден онго чейин) жана жок варианттарында кездешет.

Аталышына карабастан ирландиялык флейта келип чыгышы боюнча түздөн-түз Ирландия менен байланышы жок. Негизинен ал капталынан ойноочу англис жыгач флейтасынын версиясын элестетет, а бул флейта өз кезегинде узак мөөнөт бою «немис флейтасы» катары белгилүү болгон; англичандар ага белгилүү бир өзгөртүүлөрдү жасап, алардын эң олуттуусу англис ойлоп табуучусу Ч. Николсон-кенже тарабынан жасалган. Бул флейтанын көптөгөн классикалык жана кээ бир заманбап вариациялары өзүнө металл клапандарды (жапкычтарды) жана кошумча тоналдуулук көзөнөктөрүн камтып, жарым-жартылай же толук хроматикалык үн катарга жетүүгө мүмкүндүк берет.

Ди (эски кытайча хэнчуй, хэнди — каптал флейта) — 6 көзөнөктүү кытайлардын капталынан ойноочу эски үйлөмө аспабы. Көпчүлүк учурда ди аспабынын сөңгөгү бамбук же камыштан жасалат, бирок, жыгачтын башка түрлөрүнөн, ал гана эмес таштан, нефриттен жасалгандары кездешет.

Ди Кытайдагы эң көп жайылган үйлөмө аспаптардын бири. Аспаптын бул түрү Кытайга биздин заманга чейинки II—I кылымдарда Орто Азиядан келген деп саналат. Абаны үйлөөчү көзөнөк жабык, учуна жакын орун алган (манжалар менен кармалбаган учу); ал эми учунун жанында жука камыш плёнка менен жабылуучу дагы бир көзөнөк бар (плёнкасы жок варианты «мэньди» аталат). Тууралоо үчүн сөңгөгүнүн ачык учунда жайгашкан калган төрт көзөнөк пайдаланылат. Аспапта ойноо капталынан ойноочу аспаптай эле аткарылат. Колдонулушуна жараша, белгилүү бир жанрлардагы чыгармаларда эки түрү белгиленет: цюйди жана байди.

Негизги макала: Сыбызгы

Кыргыздын үйлөмө жыгач музыкалык аспабы. Капталынан ойноочу флейталар түрүнө таандык. Көзөнөктөрү манжалар менен ачылып/жабылып клапандык системасы жок. Узатасынан ачык флейтанын түрү, башкача айтканда бир учу жабык, экинчи учу ачык.

Сиринга (грекче σῦριγξ) — байыркы грек музыкалык аспабы, узатасынан кармап ойноочу флейталардын түрү. Термин биринчи жолу Гомердин «Илиадасында» кездешет (X,13). Бир (σῦριγξ μονοκάλαμος) жана көп (σῦριγξ πολυκάλαμος) түтүктүү сиринга болуп айырмаланат; акыркысы көбүнчө Пан флейтасы деп аталат. Бул аспаптын грекче аталыш сөзү чымчыктын үн органынын анатомиялык аталышынан чыккан (сиринкс).

Сиринга антика доорундагы койчулардын (малчылардын) жана дыйкандардын салттуу үйлөмө аспабы катары белгилүү. Флейтанын бул түрү байыркы греция поэзиясында көп кездешет; ошондой эле, сахналык көргөзмөлөрдү музыкалык коштоодо колдонулган, анын ичинде — Байыркы Римде дагы. Кийинчирээк аспап эң кеч европа элдик музыкасына кирген.

Пан флейтасы — жыгач үйлөмө музыкалык аспаптардын классы, бир нече (2 же андан ашык), ар кандай узундуктагы көңдөй түтүктөрдөн турган көп түтүктүү флейта. Түтүктөрдүн төмөнкү бөлүгү жабык, өйдөңкүлөрү — ачык.

Аталышы антика доорунда мифологиялык жактан токойлор жана талаалар кудайы Панга (ойлоп тапкан делет) таандыгы менен байланыштуу. Ойноо учурунда музыкачы аба агымын түтүктүн бир учунан экинчисине үйлөйт, натыйжада аба агымдары термелип, белгилүү бир бийиктиктеги ышкырык үндөр чыгат; ар бир түтүк бир базалык үндү чыгарат, жана акустикалык мүнөздөмөлөрү түтүктүн узундугуна жана диаметрина жараша болот. Буга ылайык, түтүктөрдүн саны жана жоондугу панфлейтанын диапазонун аныктайт. Аспаптын түтүгүн бүтөөчү тыгыны же жапкычы жылдырылма болушу мүмкүн; буга жараша аны тууралоонун ар кандай түрлөрү колдонулат.