Жерде-сууда жашоочулар (амфибиялар) — бул сууда да, кургакта да жашай алган омурткалуу жаныбарлардын классы. Булар балыктар менен сойлом жүрүүчүлөрдүн ортосунда орун алган. Латынча Amphibia
Көлмөдө жана агын сууларда көп кездешүүчү, баарыбызга жакшы тааныш кур бака жана тритондор ушундайча да аталат. Аты эле айтып тургандай бул жандыктар жерде да, сууда да жашашат.
Негизги мүнөздөмөлөрү:
Классификациясы (түрлөрү):
Алгачкы мезгилде жерде-сууда жашоочулардын көпчүлүгү сууда жашап, балык сыяктуу бакалоору менен дем алат. Кичинекей көнөкбаштар чоңоё түшкөндө бакалоору жоюлуп, жердеги жаныбарлар сыңары өпкөсү менен дем ала баштайт.
Бирок, жерде-сууда жашоочулардын териси жука жана нымдуу. Ал мезгил-мезгили менен сууланып турбаса болбойт. Ошондуктан жерде-сууда жашоочулар суудан алысташпайт.
Эгер бака же тритонду кургак жерде узак убакыт кармаса өлүп калышы мүмкүн.
Жерде-сууда жашоочулардын бардыгы жырткыч. Алар курт-кумурска, сөөлжан, үлүлдөрдү кармап жейт. Көнөкбаштар сууда өсүүчү өсүмдүктөрдү курч мүйүз тишчелери менен кемирип жейт.
Баканын суу ичип жатканын биз эч качан көрбөйбүз. Көрсө, ал сууну териси менен ичет экен. Сууну бака териси аркылуу сиңирип алат. Ошондуктан, суу ичиш үчүн оозун ачуунун зарылдыгы жок.
Жазында көлмөлөрдө баканын тоголоктошкон, майда бүртүкчөлүү уругу пайда болот. Мээримдүү жазгы күндүн жылуусунан урукта түйүлдүктөр өсө баштайт. Көп өтпөй балыктын чабагына окшогон кичинекей көнөкбаштар чыгат. Алардын куйругу узун келип, буттары болбойт.
Бирок, көнөкбаш чоңоё түшкөндө адегенде арткы, анан алдыңкы буттары пайда болот. Көнөкбаштын капталында бутактанган бакалоору серейип турат.
Акырында көнөкбаш чоңоюп, кургакка чыгуучу мезгил да келет. Ошондо таң каларлык өзгөрүүлөр болот. Бакалоору жоюлат, анан жээкке чыкканда куйругу жоголот. Ошентип, ал көнөкбашка такыр окшобогон кичинекей бакага айланат.
Тритондордо мындай кубулуу бир аз башкачараак. Негизгиси — алардын куйругу жоголбойт. Ошондуктан тритондор жана алардын туугандары куйруктуу жерде-сууда жашоочулар деп аталат.
Байламта суулардан жазында, эрте жайда кадимки жана быдырлуу тритондорду көрүүгө болот. Күзгө тарта алар кургакка чыгып, нымдуу жерлерди байырлайт.
Күндүз таштардын, токойдогу бутак, дөңгөчтөрдүн астында ысыктан жашынып жатышат. Түнкүсүн салкындай түшкөндө чабытка чыгышат. Карпат тоолорунда кескелдириктин темгилдүү саламандра деген түрү жашайт. Бул да куйруктуу жерде-сууда жашоочу.
Анын денеси сары темгилдер менен капталган. Мындай түс душмандарды: мага тийбе, мен жегенге жараксызмын деп эскертип тургансыйт.
Чынында эле саламандранын териси ойгуч, жегич зат бөлүп чыгарат. Анын жытынан жырткычтардын табити дароо бузулат.
Куйруксуз жерде-сууда жашоочулар куйруктууларга караганда алда канча көп. Булар: бака, курбака, шаңкай курсак жана башка бакалар.
Көлмө жана көлчүк бакалары тиричилигин негизинен сууда өткөрөт. Ошондуктан, териси көлмөлөрдүн жээгиндеги жашаң чөпкө түспөлдөш — ачык жашыл. Чөп бакасы менен шиш тумшук бакалар көлмөгө урук чачып, өздөрү токой, шалбаа, короо-бактарга кетишет.
Алар күрөң түстүү келип, топуракта же куураган күрөң жалбырактын арасында байкалбайт. Ал эми даракчы шаңкай курсактын көйнөгү ачык жашыл түстүү. Аны дарактын жашыл жалбырагынын арасынан табуу оңой эмес.
Жерде-сууда жашоочулардын көпчүлүгүнүн үнү бийик. Өзгөчө тропик шаңкай курсактарынын добушу уккулуктуу: алардын чардаганы куштардын сайраганына да окшоп кетет.
Муну жерде-сууда жашоочулардын өзгөчө түрү десе болот, сөөлжан сымал (орусча червяги) деп аталышы да алардын сөөлжанга же жыланга окшоштугунан болсо керек.
Денеси узун, цилиндр сымал, шакекчелерди элестеткен тери бүктөмдөрү менен капталган. Жер астындагы жашоо образын жүргүзгөндүктөн көздөрү катуу редуцирленген же тери менен капталган. Топуракта жашап, жер үстүнө сейрек чыгат. Түштүк Америка, Африка жана Азиянын тропиктеринде кездешет.
Айрым түрлөрү жумуртка ташташат, айрымдары тирүү тууйт. Кээ бир сөөлжан сымалдардын терисинде жырткычтардан коргоочу уу бездери болот.
Айрым түрлөрү балдарын сиңимдүү азыктарга бай болгон териси менен азыктандырат.
Эң аз изилденген амфибиялар, анткени, жашыруун жашоо образын жүргүзүшөт.
Жерде-сууда жашоочулар абдан пайдалуу. Алар токойдогу, жемиш бактарындагы, короолордогу эң көп зыянкечтерди жок кылат. Жерде-сууда жашоочулар өздөрү да көптөгөн пайдалуу жаныбарларга азык болот. Айрым өлкөлөрдө (мисалы, Францияда) бака тамакка пайдаланылат. Андан эң сонун чүйгүн тамак даярдалат. Ошондуктан бул өлкөлөрдө бакаларды кармоону чектеген өзгөчө мыйзамдарды киргизүүгө туура келген.
Жерде-сууда жашоочулардын айрымдары, өзгөчө бакалар жана аксолотлдар лабораториялык жаныбарлар катары көптөн бери илимге кызмат кылууда.
Дүйнөнүн илимий лабораторияларында жүз миңдеген бака пайдаланылат. Илимге келтирген пайдасы үчүн Парижде бакага эстелик да коюлган.
Жерде-сууда жашоочулар курт-кумурскалардын санын көзөмөлдөө жана башка жырткычтарга азык болуу менен экосистемада маанилүү рол ойнойт.