Туз
Туз, же кайнатма туз, же азык-түлүк тузу (натрий хлориди, NaCl; ошондой эле, хлорлуу натрий, таш туз, кара туз аталыштары колдонулат) — түссүз кристталдарды элестеткен азык-түлүк өндүрүмү.
Табигый (деңиз) туз дээрлик дайыма башка минералдык заттардын аралашмасына ээ болуп, алар тузга ар кандай түстөрдү берет (боз, күрөң, кызгылт).
Ар кандай түрлөрдө чыгарылат: ири жана майда кесектүү, таза, йоддолгон, нитриттүү ж. б. Тазалыгына жараша экстра, жогорку, биринчи жана экинчи сортторго бөлүнөт.
Жалпы маалымат
Бардык тамак-ашты, ал гана эмес нанды да башка азык менен алмаштырууга болот. Бирок тузсуз жашоого мүмкүн эмес. Бул алмаштырууга мүмкүн болбогон бирден-бир азык.
Медиктер адамдын организминде туз жетиштүү болбосо, анда зат алмашуу бузула тургандыгын аныкташкан. Эгерде тирүү жандык тузсуз калса, өлүмгө дуушар болот. Бактыга жараша, жаратылышта ал жеткиликтүү. Биздин өлкөдө таш тузу ар кайсы аймактардан илгертен эле казылып келген.
Жер астынан туз алуу үчүн терең шахта казылып, алар коридор аркылуу туташтырылат. Жер астында жаткан туздуу катмардын калыңдыгы бир — бир жарым км болот. Туз көп убакыт бою тапталып жатып өтө катуу болуп калган, ошондуктан ал таш туз деп аталат. Туз жер астынан гана эмес, соолуп калган же сооло элек туздуу көлдөрдүн түбүнөн да алынат. Машиналар менен көлдөн суу сордуруп алышып, аны бууландыргандан кийин таза, ак туз калат.
Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун маалыматы боюнча физиологиялык нормадан ашык систамалык түрдө тузду колдонуу кан басымдын көтөрүлүүсүнө алып келип, ал жүрөктүн, бөйрөктүн түрдүү ооруларына, ашказандын жараларына, остеопорозго чалдыктырат.
Кызыктуу фактылар
- 20-кылымдын башына чейин 1 фунт туз Эфиопияда негизги валюта катары болгон.
- Боливиядагы "Салар де Уюни" туз көлү үстүнө суунун жука катмары чогулганда күзгүдөй болуп укмуштуу бир көрүнүштө болот. Салар де Уюни - кургап калган ири туздуу көлдөрдүн бири, аянты 4000 чарчы/миля.
- Туз адам баласына ушундай маанилүү зат, жана эгер өтө көп көлөмдөгү суу ичип алса, ал организмдеги тузду жууп, леталдык гипонатриемия болушу мүмкүн.
- Тузду көп кабыл алуу дагы өтө кооптуу. 1кг салмакка 1 грамм туз кабыл алуу өлүмгө алып келет. Мисалы: 80кг адамга 80грамм туз жеп алса өлүп калышы толук ыктымал.
- Сапаты жакшы деңиз тузу организмге маанилүү минералдарга бай келет. Мыкты деңиз тузу кичине нымдуураак болот.
- Орто кылымдарда туз өтө кымбат болгондуктан, аны "ак алтын" деп аташчу. Орто кылым "Тротуары", туз ташуучу жол Германияда дагы деле бар. Ал жол Балтика деңиз жээгиндеги немец шаарларын бириктирет.
- Кара туз Харад уруктары менен аралаштырылып Индияда даярдалат. Мындай аралашманы кургатып коюшат, натыйжада туздун каралжын кесиндилери калат.
- Авиа күйүүчү майларын тазалоо үчүн ага тузду аралаштырат, мындай ыкма менен майдагы суулардан арылат.
- Натрий хлориди (NaCl же кадимки туз формуласы) - металл натрийинин газ түрүндөгү хлор менен иш-аракетте болушунан пайда болот.
- 1800-жылдардын башында туз уй этинен 4 эсе кымбат болчу.
- Бардык казылып алынган туздардын 6 пайызы гана тамак-аш максатында колдонулат, 17 пайызы болсо кыш мезгилинде жолдордун муздарын эритүүгө жумшалат.
- Туз кислотасы (формула - HCl) - ашказан ширеси чыныгы туз кислотасы, эгер сакал алгычтын левиясын ашказан ширесине салып койсо, ал толугу менен бир жумада ээрип жок болот.