Сактар (байыркы персче Sakā, байыркы грекче Σάκαι, латынча Sacae) — б. з. ч. I кылымдардагы иран тилдүү көчмөн жана жарым көчмөн уруулар тобунун аталышы.
| Сактар | |
|---|---|
| Жайылуусу | Борбордук Азия, Синьцзян, Индиялык субконтинент, Хорасан, Кавказ |
| Археологиялык маданият | Андрон маданият, аштоо маданият |
| Тили | Сак |
| Дин | Скиф-сарматтык |
| Таандыгы | Иран калктары |
| Тектеш калктар | Скифтер, Сарматтар, Массагеттер |
| Этникалык топ | Скифтер |
| Теги | Индоирандыктар |
Сак деген аталыш эң алгач перс падышасы Дарий 1-нин тушунда Бехустун аскасында атайын чегип жазылган жазмаларда кездешет.
Ал эми гректер, алардын ичинде Геродот бардык эле көчмөндөрдү скифтер деп аташкан. Сактар байыркы замандарда (биздин заманга чейинки 1-миң жылдык, биздин замандын 1-кылымында) Орто Азия, Казакстан, Чыгыш Түркстан аймактарын мекендеп, негизинен мал чарбачылыгы менен кесиптенишкен.
Алар металл иштетүүнү эң сонун өздөштүрүшүп, анын ичинде бүгүнкү күнгө чейин сакталып калган кымбат баалуу, түстүү металлдардан түрдүү кооз зер буюмдарды, согуштук курал-жабдыктарды, турмуш тиричиликке керектүү буюмдарды чеберчилик менен жасашкан.
Сактар согушчан эл болуп, далай ирет согуштарга катышкан. Алардын аскерлери атчан жаачылардан жана жөө аскерлерден туруп, ошол мезгилде эле атака ыкмасын, жалган чегинүү, душман чегингенде аларды чечкиндүү куугунтуктоо ыкмасын колдонушкан.
Сактардын бир тобу биздин заманга чейинки 3-кылымда Парфияга басып кирип, Парфия падышалыгынын түзүлүшүндө бир топ роль ойногон. Кийин Драгианга келип отурукташып, ал жер Сакстан (азыркы Сейстан, Иран менен Афганстан аймагында) деп аталган.
Кыргызстандын аймагын мекендеген сактар жылкычылыкты мыкты өздөштүрүшкөн. Фергана өрөөнүндөгү сактар болсо мал чарбасын дыйканчылык менен айкалыштырган. Алар өзүнө таандык маданияты, көркөм өнөрү, жазуусу бар эл болгон.
Буга мисал катары, Алматы шаарынан 50 чакырымдай аралыкта жайгашкан Эшик (казакча Есик) деген жерден табылган күмүш идиштин бетине түшүрүлгөн жазууну айтып кетсек болот. Ошол эле жерден археологиялык казуу учурунда алтындан жасалган соот кийимчен, курал-жарактары жана өздүк буюмдары менен кошо коюлган сак жоокери коюлган көрүстөндүн табылышы байыркы сак элинии тарыхы, көркөм өнөрү, маданиятынан кабар берет.
Бул табылга археологияда Алтын адам деген аталыш менен белгилүү. Кыргызстандын сак маданиятына таандык эстеликтер Чүй өрөөнүнөн, Ысык көлдөн, Кетмен төбө өрөөнүнөн, Теңир тоодон табылган.
Курмандык чала турган такта, шам чырактар, конус формасындагы буттары бар казандар, асем буюмдар зор кызыгууларды туудурат. Бул буюмдар айбандардын сөлөкөттөрү менен өтө чебер кооздолгон.
Археологиялык эстеликтер сактарда зергерчилик иштер жогорку чеберчиликке жетишкендигинин далили. Силерде суроо туулушу мүмкүн: азыр бул эл кайда? - деген. Сактар кийинчерээк Борбордук Азия аймагын жердеген дагы бир калк - усундарга кошулуп, кийинки элдердин бир компонентине айланган. Ошондуктан сактарды биздин байыркы ата-бабаларыбыз деп айтканга толук негиз бар.
Биздин заманга чейинки VI—III кылымдарда Орто Азия, Казакстан, Чыгыш Түркстан аймактарында сактар, же болбосо скифтер деп айтылган көптөгөн уруулар болгон. Бирок, скифтер менен сактарды алмаштырбоо зарыл, сактар скифтерге жакын же тууган уруулар (ошондой эле, сарматтар, массагеттер). Индиянын булактарында сактарды турлар, илгерки кытай маалыматтарында «сэ» эли деп айтышкан.
«Сак» деген түшүнүк «эркин адам», «күчтүү эркек» (жоокер) дегенди билдирген. Биздин заманга чейинки VI—V кылымда сактар эки чоң уруу союзуна кошулуп биригишкен. Биринчи кошумга абилер, массагеттер, дебектер, апасиакилер, дахилер жана башка уруулар кирген. Байыркы персиянын жазууларында булар тиграхауд сактары — «шуншугуй калпакчан сактар» деп аталган.
Экинчи союз Түндүк Индиядан Алай, ошондой эле, Ферганага чейин мейкиндиктерге ээлик кылып турган. Перстиктер аларды хаумаварга — «хаум чобун урматтаган сактар» деп айтышкан. Бүгүнкү Кыргызстандын түндүк райондорунда «тиграхауд сактары», ошондой эле түштүгүндө «хаумаварга сактары», тиричилик кылган. Тарыхчы Т. Рыскуловдун изилдөөлөрү боюнча сактар байыркы түрк тилдеринде сүйлөшкөн, көбүнчө европеоид түспөлүндө болгон. Тиграхауд сактарынын айрымдарында монголоиддик белгилер да кездешкен. Коомдук түзүлүшүндө сактар үй-бүлөлөрдөн турган көчмөн жамааттарга бириккен. Ал эми жамааттык түзүлүштүн бузулуусунан урук-уруулардын ак сөөктөрү бөлүнө башташкан. Жоокер башчыларынын мартабалары көтөрүлүп, байлыктары өскөн. Биздин заманга чейин V-кылымда сактардын коомунда социалдык теңсиздик пайда болгондугун, аларга тиешелүү көрүстөндөрдүн көлөмү, андан табылган археологиялык эстеликтер далилдейт.
«Падышалардын» мүрзөлөрүнүн диаметри 50дөн 120 метрге чейин, узундугу 9-15 метрге жеткен. Уруунун ак сөөктөрү диаметри 30-45 метр, узуну 5-7 метр келген мүрзөлөргө, эрдик көрсөткөн жоокерлер чоңураак, ал эми жөнөкөй адамдар бир аз гана белгиленген мүрзөлөргө коюлган. Эң чоң мүрзөлөрдөн 4 миңге жакын алтын буюм-тайымдар, жөнөкөй адамдардыкынан бир-эки чопо буюмдар табылган. Коомдун эң төмөнкү тепкичинде аз сандагы кулдар турган. Коомдук түзүлүшү боюнча сактар мамлекет түзүүнүн алдында турган.
Сактар жалпысынан чарбачылыгы мал багуу жана жер иштетүү менен айкалышкан. Мал багуунун үч негизги багыттары өнүккөн:
Жаратылыш шартына ылайык, Кыргызстандын түндүгүндөгү сактар негизинен мал чарбачык менен жашоо-тиричилик кылышкан.
Ферганадагы сактар болсо мал чарбасын дыйканчылык менен айкалыштырып тиричилик өтөгөн. Кой, жылкы, уй, төө асырашып, буудай, арпа, таруу айдашкан. Сут, эт азыктары сактардын тамак-ашынын негизин түзгөн. Жүндөн, өсүмдүктөн жип ийрип, кездемелерди токуган. Кийизден жасалган учтугуй калпак кийген. Териден да кийим жасап, ат жабдыктар, идиш жасоо кеңири жайылган. Кыргызстандан сак менталитет-маданият эстеликтери Чүй өрөөнүнөн, Ысык-көлдөн, Теңир тоодон жана башка жерлерден табылып алынган. Курмандыкка чала туруучу такты, шам чырактар, конус формасындагы буту бар казандар өтө зор кызыгууларды туудурат. Ушул буюмдар жаныбарлардын колодон жасалган сөлөкөттөрү менен өтө чебер кооздолгон.
| № | Түрлөрү | Негизги өнүгүү аймактары | Өзгөчөлүктөр |
|---|---|---|---|
| 1. | Көчмөн мал багуу | Батыш жана жарым-жартылай Борбордук Казакстан талааларында | Жыл бою көчүп жүрүү мүнөздүү: кыштоо, жайлоо, көктөө, күздөө |
| 2. | Жарым-жартылай көчмөн мал багуу | Чыгыш жана түндүк Казакстан талааларында, Жети-суу (Семиреченск), Борбордук Казакстандын бир катар аймактарында, Тянь-Шань тоолорунун этектеринде | туруктуу кышкы жана жайкы туруктарынын болуусу |
| 3. | Туруктуу мал багуу | Казакстандын түштүгүндө, Сырдарыя, Чу, Талас жана Келес дарыяларынын өрөөндөрүндө | Жер иштетүү менен айкалышта өнүгүү |
Борбордук Казакстандагы археологиялык казууларда табылган сөөк материалдарына ылайык жылкылардын эки түрү аныкталган:
Мал чарбасында маанилүү ролду койлор ээлешкен, булар эт, жүн жана теринин булагы болгон. Койлору чоңураак келген, заманбап куйруктуу койлордун тукумдарына жакын.
Көбүнчө Казактандын талаа жана жарым чөлдүү аймактарында көбүрөөк өнүккөн. Төөлөрдү минүүчү жана жүк артуучу жаныбарлар катары пайдаланышкан, ошондой эле, алар жүн, эт жана сүт берген.
Археологиялык эстеликтер сактарда зергерчилик иштери бийик чебердикке жеткенин тастыктайт. Алтын, коло ошондой эле, чоподон жасалган буюмдар, түрдүү кооздуктар, өзгөчө айбанаттардын сөлөкөттөрүн жасоо жана сүрөтүн түшүрүү искусствосу сактардын дүйнөгө болгон көз карашын, философиясын чагылдырат.