Ормон хан — Түндүк Кыргызстандын бириктирүүчүсү
Ормон Ниязбек уулу (1791-жылдын башы, азыркы Токмок шаары — 1854) — XIX кылымдын ортосунда Түндүк Кыргызстанды бириктирүүгө жана өз алдынча хандык түзүүгө аракеттенген сарыбагыш уруусунун чоң манабы. Тарыхта «хан» наамына татыган көрүнүктүү инсан катары белгилүү.
Жаш кези жана алгачкы эрдиктери
Ормон хан он жети жашынан баштап жоого аттанып, нечен ирет жекеге чыгып, эрдиктин үлгүсүн көрсөткөн. Отуз жашынан тарта эл башкарууга активдүү аралашып, акылмандыгы, көрөгөчтүгү жана көсөмдүгү менен чоң кадыр-баркка ээ болгон. Эл арасында анын бийлигин Ниязбектен кийин тааныгандар арбын болгон.
Түндүк кыргыз урууларын бириктирүү аракети
Ормон хан сарыбагыш, саяк, бугудан тышкары солто, черик, чоңбагыш, кушчу, саруу ж.б. Түндүк кыргыз урууларын бириктирүүгө чоң күч жумшаган. Максатына жетүү үчүн 1830–1831-жылдары (айрым булактарда — 1840-жылдардын башы) Балыкчыда же Ортотокойдо чоң жыйын өткөргөн.
Ормон хандын көтөрүлүшү
Көчмөн элдин эзелки салты боюнча, 9 ак боз бээ союлуп, ак кийизге отургузуп, Ормонду хан көтөрүшкөн. Бул салтанат анын расмий түрдө хан болгонун билдирген.
Хандык бийлик жана башкаруу
Ормон ханга кызыл тебетей (төмөнкү бөлүгү суусар, үстү кымбат кездеме менен капталган) кийгизилип, өзүнүн хандык туусу болгон. Ал бийлигин чыңдоону тартип орнотуудан баштап, «Ормон окуу» аттуу мыйзамдар жыйындысын киргизген.
Кенесары менен согуш жана аскердик өнөр
1847-жылы казак ханы Кенесары менен болгон кармашта Ормон хан жеңишке жетишип, бул окуяны өз бийлигин чыңдоо үчүн пайдаланган. Анын согуштук тактикалары жана айла-амалдары эл ичинде «Ормон олуя» деген атка конду. 1842, 1848–1851-жылдары Ысык-Көл жана Чүй аймактарындагы Кокон аскерлерине олуттуу сокку урган.
Мурасы жана тарыхый баа
Тилекке каршы, Ормон хан бардык күч-аракетине карабастан, кыргыз урууларын толук саясий биримдикке алып келе алган эмес. Бирок анын аракеттери жана башкаруу формасы тарыхта чоң из калтырган.
Орус окумуштуусу А. Бернштам аны Иван Грозный менен салыштырып, «Ормон — малый Грозный» деп мүнөздөгөн.
