Корком окуу
"Корком окуу" сөз айкалышы 19-кылымдын ортосунда активдүү колдонула баштап, көркөм сөз чеберчилигин жана бул нерсеге балдарды үйрөтүүнүн тартиби болуп саналган. Көркөм окуу - бул сөз аркылуу жогорку көркөм эмгек толгон сезимталдык жана ой жүгүртүү, автордун чыгармасына аткаруучунун жеке баасын берүү.
Көркөм окуу - бул эске тутуп көркөм айтып берүү же адабий сүйлөөнү кармоо менен китепти окуу. Ошол эле убакта чыгарманын образдык жана идеялык мааниси толук берилет. Көркөм окуу тилди үйрөнүү ыкмасы катары колдонулат:
Окуп чыгуу ченөлчөмү. Окуу төрт ченөлчөм аркылуу мүнөздөлөт:
- Шар окуу - бул окуп чыгуунун ылдамдыгы. Окулган тексттин түшүнүүсүн аныктайт. Адатта шар окуу бир минутада окулуп жаткан сөздөрдүн жана белгилердин саны менен өлчөнөт;
- Туура окуу - адабий дилбаяндын маанисин бузбай, шашпай кайра кайталоо;
- Эстүүлүк - автордук идеяны түшүнүү, көркөм ыкмалардын жардамы менен ишке ашкан идеяга ой жүгүртүү, чыгармага болгон өздүк мамилени түшүнүү;
- Көркөм окуп чыгуу адабий чыгарманы анализдөө убагында пайда болот;
Текстти көркөм окуп чыгуу - оозеки сүйлөө аркылуу дилбаяндагы ойду жана сезимди чынчыл, так алып берүү жөндөмүн издеп табуу. Алып берүүнүн бул түрү - интонация.
Интонация - бул оозеки сүйлөөнүн түзүүчүлөрүнүн өз ара аракеттенишүүсү (ылдамдык, угулуу, басым, ритм, тыныгуу). Түзүүчүлөр бири-бирин коштоп турат. Алардын өз ара аракеттенишүүсү тексттин мазмуну жана эмоциялары аркылуу, автордун окуй турган адам алдына койгон максаты аркылуу пайда болот.
Көркөм окууга үйрөтүү принциптеринин мүнөздөмөсү "Корком окуу" принциби - көркөм мааниге жана дилбаяндын көздөмүнө жетүү. Угуучуларга текст канчалык деңгээлде түшүнүктүү болуп жатканын билүү маанилүү. Окууну таасирдүү кылууга окуп жаткан учурдагы тапшырманы, максатты түшүнүүгө жардам берет. Чыгарманы алып берүү ийгилиги көпчүлүк учурда окуп жаткан адамдын сүйлөөсүнүн кооздугунан, тууралыгынан, ачыктыгынан көз каранды. Мазмуну текстти алып берүүдө кайсы ыкманы колдонуу керектигин так аныктоого шарт түзөт.
Көркөм окууда төмөнкү ачыктык түрлөрү колдонулат:
- Интонация;
- Логикалык басым;
- Тыныгуу;
- Темп;
- Үндүн бийиктиги жана күчү;
Интонация Окуу убагында интонациянын жана анын элементтеринин орду абдан чоң, андыктан сүйлөө көркөмдүүлүгүнүн калыптануусунда интонациялык ачыктыкка өзгөчө көңүл бөлүү керек.
Интонация компоненттери:
- Басымда байкалуучу жана оозеки сүйлөөдөгү динамиканы аныктоочу күч;
- Сүйлөө обонун алдын ала аныктап, үндүн ар кандай бийиктиктеги дабыштарды коштоп айтылуусуна болгон багыт;
- Эмоционалдык түстү берген тембр;
- Сүйлөөнүн узак убакытка угулуусундагы же тыныгуудагы ылдамдык.
Адабий эмгектин мугалимдин, окуучунун, актёрдун аткаруусундагы көркөм окуу бири-биринен айырмаланат, анткени көркөм окуу шарттары ар кандай. Актёрдун абдан жакшы үнү жана башка каражаттары бар, мындан сырткары, окууга жакшылап даярдануу мүмкүнчүлүгүнө ээ. Мектеп окуучусуна башкача талаптар коюлат. Мыкты окуган адамдардын эл алдында окуп жаткан видеолорун көрүп, чыгарманы туура интонациялык түрдө окууну үйрөнүүгө болот.
Көркөм окуу принциптери Көркөм окуу эрежеси мектеп окуучуларына адабий окууну тез жана үзүрлүү окуп үйрөнүүсүнө жардам берүүчү сунуштардын бирикмеси болуп саналат. Окуу боюнча колдонмо катары китепче китептерге мамиле жасоо маданиятын иштеп чыгууга багытталып, мазмунуна туура окуу жана даярдануу тууралуу сунуштамаларды камтыйт.
Көркөм окуу сабагы адабий чыгармага кызыгууну жаратып, образдык сөздү сүйүүнү жаратуусу керек.
Ата-энелерге баланын окууга болгон кызыгуусунун калыптануусу боюнча кеңештер
- Наристеге кооз жасалган, кызыктыруучу мазмуну бар китеп сатып алуу оң;
- Окуунун узактыгы эмес, маал-маалы менен окугандыгы маанилүү: бир жолу бир жарым саат окуганга салыштырмалуу көп жолу 15 мүнөттөн окуган жакшы. Наристе үчүн аз-аздан окуу жакшы - үч сап окудубу, демек эс алуу керек;
- Китеп менен сүйлөшүүнү адатка айлантуу үчүн наристеге күн сайын окуп берүү жакшы натыйжа берет;
- Окулган чыгарманы үй-бүлөө мүчөлөрү менен талкуулоо зарыл, наристеге чыгарманын авторун айтып бериңиз;
- Чыгарманы эстеп айтып берүүдө бир аз башкача айтып коюңуз - наристе мазмунун эстеп калгандыгын билүүгө болот;
- Наристеге өзүңүз бала кездеги чыгармаларды сунуштап көрүңүз, калтырган таасирлери менен бөлүшүңүз;
- Наристеге жаккан авторлордун китептерин сатып, өздүк китепканасын ачып бериңиз.
Көп жылдардан соң, наристеңиз чоңойгондо китептер аркылуу жакын жана кымбат адамдардын, өз үйүнүн жылуулугун ала алат.
Ата-энелердин эсине:
- Китеп окуу - бул билим дүйнөсүнө кирүү, наристенин мектептеги жетишүүсүнүн кепилдиги;
- Наристе китепти мектеп менен үй-бүлөө бирге аракет кылуусунун аркасында гана сүйүп баштайт;
- Көркөм, шар, эстүү окуунун башкы талаптары менен таанышыңыз;
- Сунуштар жазылган тизме наристеге китеп тандоодо жардам берет;
- Өздүк китепкана достору менен китеп алмашууга шарт түзүп, окууга болгон кызыгуунун жогорулашына өбөлгө болмокчу.
Наристелерге сунушталуучу адабият Балдардын адабий чыгармалары жана алардын авторлорунун чыгармачылыгы тууралуу билүү ата-энеге наристеси үчүн китеп тандоого жеңилдик берет. Бул мындан сырткары, мугалимдин, тарбиячынын, балдар менен иштеген адистин кесипкөйлүүлүгүнүн алмашкыс бир бөлүгү болуп саналат. Көркөм окуу боюнча практикуму бар балдар адабияты ата-энелерди жана мугалимдерди балдардын акындарынын жана жазуучуларынын адабий чыгармалары менен тааныштырат, максаты балдарга арналган адабий чыгармаларды анализдөө болуп саналат. Наристенин адам катары калыптануусундагы адабий окуунун маанилүүлүгү да каралат.
Балдар адабияты жана балдарга арналган адабият боюнча тарыхий, хронологиялык жактан алып берүү ыкмасы. Мындан сырткары, бул жерге көркөм окуу боюнча логикалык негизделген практикум да кирет.
Мектеп окуучусу үчүн окуу боюнча колдонмо Мектеп окуучуларына арналган окуу боюнча сунушталмалар текстти жана ырды көркөм окууну тез жана үзүрлүү үйрөнүүгө жардам берет, китеп менен иштөөгө үйрөтөт.
Эскертме №1: Окуу эрежелери
- Окуу үчүн бир күндө чейрек сааттан кем эмес убакыт бөлүү, ыңгайлуу жайланышуу, колдон келсе жатпай окуу керек;
- Эгер музыка угуп жатып же иштеп жаткан сыналгынын жанында окусаңыз, текст эмне жөнүндө экенин түшүнүү кыйын болот, андыктан сыналгыны, жаңырып жаткан музыканы өчүрүп, алаксытуучу нерселердин баарын алып салуу зарыл;
- Окуу убагында шашуунун жана убакытка көңүл буруунун кажети жок, себеби, тексттин же ырдын мааниси түшүнүксүз болуп калат жана эсиңизден чыгып кетет;
- Тыныгууну, физкульт мүнөттөрдү уюштуруу пайдалуу;
- Чыгармадагы каармандардын иш-аракеттерин анализдөө, өзүңүз үчүн тыянак чыгаруу, окулган текстти досторуңуз менен талкуулоо керек;
- Окуп жатып токтогон баракты белгилөө, барактардын арасына салма (закладка) салуу;
- Кызыктуу маалыматты атайын китепчеге көчүрүп алсаңыз болот. Келечекте пайдасы тиет.
Эскертме №2: Көркөм окуу
- Чыгарманын мазмунун, маанисин түшүнбөстөн көркөм окууга мүмкүн эмес;
- Окуу убагында туура ылдамдыкты жана ритмди кармануу. Шашуунун бул жерде кереги жок;
- Дикция - сүйлөөдөгү үн түшүнүктүү, катуу, так болуусу шарт;
- Тыныш белгилеринде сөзсүз тыныгуу кылуу;
- Логикалык басымдын жардамы аркылуу адабий чыгармадагы маанилүү сөздөрдү бөлүп көргөзүү;
- Текстти же ырды окууда эмоционалдык түс болушу керек;
- Окулуп жаткан ырдын же прозанын маанисин сөзсүз түшүнүү шарт.
Эскертме №3: Китеп менен туура иштөө Китеп менен туура иштөөнү, басма булактардан алынган маалыматты иштеп чыгууну билүү жогорку класстардын окуучулары үчүн абдан маанилүү. Үй тапшырмалары, класстан иштөө көп убакытты алгандыктан, китеп менен туура иштөөнү билбегендик мектептеги жетишкендиктерге таасирин тийгизет. Иштин мындай жагдайы окуучу чарчап, билимди начар кабыл алуусуна алып келет.
- Туура, шар, эстүүлүк менен окууга шыктуулукту иштеп чыгуу зарыл;
- Текстти же ырды окуп чыгып, чыгарманын негизги маанисин аныктап, мазмунундагы өзүнчө элементтерди жана алардын ордун таап, дагы бир жолу окуп чыгуу;
- Адабий чыгармадагы иш-аракеттердин хронологиялык тартибин аныктоо;
- Класстан тышкаркы окуу өзүнө окулган чыгармалардын күндөлүгүн жүргүзүүнү, мугалим тарабынан сунушталган китептер тизмесин колдонууну, китептин башкы барагындагы чыгарма тууралуу маалыматтарды жазууну камтыйт;
Ырды көркөм окуу Поэзия наристеге көркөм окуунун маанисин эң мыкты түшүндүрүп бере алат. Жакшы окуй алган адам белгилүү ырды же текстти окуп жатканда угуучулар жаңыча түшүнө башташат. Окуп жаткан адамдын маанайы угуучуларга өтөт.
Мектептеги адабият сабагы көркөм образдык сөзгө кызыгууну, китепке болгон сүйүүнү жаратат. "Корком окуу" - угуучуларга чыгармадагы ойду, анын идеялык мазмунун жеткирүүчү маанилүү ык. Көркөм тексттеги же ырдагы каармандын эмоцияларын ачып берүү. Текстти окуп жатып угуучунун жүрөгүнө сүңгүп кирүү жөндөмүн табууга кесипкөй окуган адамдардын аткаруусу чагылдырылган видеолор жардам берет.
Дайындагандар: Мүсүралиев Н., Желденов Б.
