Татаал сөздөр

Эки же андан көп сөздөрдөн айкалышып, бир гана маанини, бир гана түшүнүктү билдирген сөздөр — татаал сөздөр деп аталат.

Мисалы, аш казан, ач көз, кол башчы, ден соолук, кол жазма, калай кашык, алтын саат, ат кулак, орун басар; ата-эне, ага-тууган, жер-суу, эже-сиңди, бала-чака, КР (Кыргыз Республикасы), РФ (Россия Федерациясы), АК (акционердик коом) ж. б.

Татаал создор төмөндөгүдөй мүнөздүү белгилерге ээ:

1. Татаал сөздөрдүн курамындагы сөздөрдү бири-биринен ажыратып кароого болбойт: Ата Журт, алп кара куш, ак чардак, агайын-тууган, өйдө-төмөн, сак-саламат, Базар-Коргон, Кара-Коюн.

2. Татаал сөздөр биригип келип, бир затты, кыймыл-аракетти билдирет: акыл-эс, аман-эсен, ой-тоо, келе жатат, чоң эне, aт чабыш, иштеп жатат.

3. Сүйлөм ичинде татаал сөздөр сүйлөмдүн бир гана мүчөсүнүн милдетин аткарат:

Ээлик: Ала-Тоо менин үйүмсүң, Ала-Тоо менин сүйүүмсүң.

Баяндоочтук: Келе жатышкандар — ата-энелер, агайын-туугандар, бала-чакалар, эже-сиңдилер.

Аныктоочтук: Тянь-Шандын, Көкиримдин, Ак-Өгүздүн ашууларына бөлүнүштү. Молдо Кылычтын, Молдо Нияздын, Тоголок Молдонун ырларын окурмандар жакшы билишет.

Толуктоочтук: Эл Коңур-Өлөңдү, Алабашты өрдөп конушту.

Бышыктоочтук: Акбар Кароол-Дөбөгө чыкты. Бакай-Атага, Кара-Буурага бардык.

Кыргыз тилиндеги татаал сөздөр үчкө бөлүнөт: кош сөздөр, кошмок сөздөр, кыскартылган сөздөр.

Кош сөздөр

Эки же андан көп сөздөрдүн туруктуу айкалышынан түзүлүп, жалпыланган бир түшүнүктү билдирген, жуп-жубу менен айтылган татаал сөздөр — кош сөздөр деп аталат.

Кош сөздөр маанисине карата төмөндөгүдөй үч топко бөлүнөт:

Эки сөзү тең маани берүүчү кош сөздөр, буга: ата-эне, эже-сиңди, жакшы-жаман, оң-тетири, курбу-курдаш, кышты-кыштай, эл-жер, өйдө-ылдый, оң-тетири, илим-билим, бак-дарак, келим-кетим, сак-саламат, кайгы-капа, көзмө-көз, сөзмө-сөз, оозмо-ооз, курт-кумурска, чымын-чиркей, козу-улак ж. б. сөздөр кирет.

Бири маани берүүчү, бири маани бербеген кош сөздөр, мисалы, эт-мет, китеп-ситеп, мал-сал, бала-чака, азык-түлүк, кийим-кече, көйнөк-көнчөк, кызыл-тазыл, будуң-чаң, тарс-турс, нан-пан, ыгым-чыгым, жоро-жолдош ж. б.

Эки сөзү тең маани бербеген кош сөздөр, мисалы, үрөң-бараң, быкы-чыкы, быт-чыт, кажы-кужу, акыр-чикир, ыпыр-сыпыр, уйгу-туйгу, чак-челекей ж. б.

Кош сөздөр араларына дефис коюлуп жазылат: ага-ини, өйдө-ылдый, кийим-кече, айыл-кыштак, эл-жер, бак-дарак, жоро-жолдош, буркан-шаркан, бүгүн-эртең, үрөң-бараң, ыпыр-сыпыр ж. б.

Кошмок сөздөр

Эки же андан ашык сөздөрдүн туруктуу айкалышууларынан түзүлүп, так бир түшүнүктү билдирген сөздөр же сөз айкашы — кошмок сөздөр деп аталат.

Кошмок сөздөргө төмөнкүдөй сөздөр кирет:

1. Ар бир сөзү өз алдынча мааниге ээ болгон сөздөр. Мисалы, боз үй, бел боо, кырк аяк, беш жылдык, ала карга, чек ара, Ата Мекен, өнөр жай, айыл чарба, күн карама, бет май ж. б.
2. Кошмок сөздөргө эки же андан ашык сөздөрдөн куралган адам аттары да кирет. Мисалы, Темиркул, Кудайберген, Тоголок Молдо, Молдо Нияз, Жеңижок, Токтогул, Асанбай, Жетикашка, Бешкемпир ж. б.

Кошмок сөздөргө эки же андан көп сөздөрдөн куралган географиялык энчилүү аттар кирет. Алар биригип, баш тамга менен жазылат. Мисалы, Ысык-Көл, Жалал-Абад, Ак-Сай, Тогуз-Торо, Ак-Буура, Сары-Челек, Ала-Бука, Жаңы-Жол, Сары-Жаз, Базар-Коргон, Жети-Өгүз ж. б.

Кээ бир географиялык энчилүү аттар эки же андан ашык сөздөрдөн түзүлсө, бирок бир компоненти өз алдынча маани бербесе, бирге жазылат: Каракол, Нарынкол, Кеңкол, Каракужур, Кызарт, Торугарт, Көгарт, Көкөмерен, Чаткал ж. б

Кыскартылган сөздөр

Бир нече толук маанилүү сөздөрдү баш тамгаларынан, муунунан ж. б. кыскартылып алынышы — кыскартылган сөздөр деп аталат.

Кыскартылган сөздөр төмөндөгүдөй жолдор менен кыскартылат:

1. Маани берүүчү сөздөр башкы тамгаларынан кыскартылат: ЖК — Жогорку Кеңеш, АКШ — Америка Кошмо Штаттары, КЭР — Кытай Эл Республикасы, КУУ — Кыргыз улуттук университети, КСДП — Кыргызстандын социал-демократиялык партиясы, жож — жогорку окуу жайлары, ИИМ — Ички иштер министрлиги, КМШ — Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештиги, БГУ — Бишкек гуманитардык университети, РФ — Россия Федерациясы, БУУ — Бириккен Улуттар Уюму.
2. Башкы сөздөрү баш тамгаларынан, кийинки сөзү толук алынып кыскартылат: КТРдин президенти (Кыргыз телерадиосунун президенти), АКнын президенти (акционердик коомунун), КРдин Президенти (Кыргыз Республикасынын).
3. Толук маанилүү сөздөр муундарынан кыскартылат: филфак, юрфак, физмат.
4. Биринчи же экинчи сөздөрү толук алынып, андан кийинки сөздөрү башкы тамгаларынан кыскартылат: ЖК (Жогорку Кеңеш), Кыргыз УУ (Кыргыз улуттук университети), Кыргыз УИА (Кыргыз улуттук илимдер академиясы), Кыргыз ББА (Кыргыз Билим берүү академиясы), Кыргыз Республикасынын МАИси (мамлекеттик автоинспекциясы), Кыргыз АА (агрардык академиясы).
5. Биринчи сөзү муунунан, кийинки сөзү баш тамгаларынан кыскартылат: КырТАГ (Кыргызстан телеграф агенттиги), КамАЗ(Кама автомобиль заводу), райИИБ (райондук ички иштер бөлүмү).
6. Бир же эки сөзү муунунан кыскартылып, кийинки сөзү толук алынат: райаким, маммүлк, облаким, райкеңеш, облкеңеш, мамтелерадиокомитети, авиапочта, райсот, облсот, райпрокуратура, агрофирма.

Кыскартылган сөздөрдүн жазылышы

• Башкы тамгаларынан кыскартылган сөздөр баш тамга менен жазылат: АКШ, КСДП, КМУУ, РФ, ЖК, КЭР, КЭДП, БУУ, МТС, КМШ.
• Төмөнкү башкы тамгаларынан кыскартылган сөздөр жалпы ат катарында колдонулгандыктан, кичине тамга менен жазылат: жож (жогорку окуу жайы), райИИБ, облБББ.
• Башкы тамгаларынан кыскартылган сөздөргө мүчө уланганда эң аяккы тамганын атына карай уланат: КРдин, КМУУнун, РФтин, ЖКнын, КЭРдин, ГЭСке.
• Эгер баш тамгаларынан кыскартылган сөздөрдүн тутумунда үндүүлөр болуп, ал бүтүн сөз катарында окулса, ага уланган мүчөлөр ошол үндүүлөргө карай жазылат: БУУнун, КУУнун, НАТОнун, АКнын, ГЭСтин, ЭЛТРдин, ШКУнун (Шанхай Кызматташтык Уюму), ЕАЭБнын (Евразиялык экономикалык биримдик).
• Толук маанилүү сөздөр муундарынан кыскартылганда же биринчи сөзү муунунан, кийинки сөзү толук алынса, бирге жазылат: профсоюз, агитпункт, облсот, райсот, райаким, райпрокуратура, телерадио, телебаян, телекөрсөтүү, радиоберүү.

Адабият