Психология илиминин изилдөө методологиясы жана методдору
Азыркы учурда психология илиминде адамды изилдөөдө эки методологиялык мамиле түзүлгөн, бул табигый илимий жана гуманитардык же болбосо психотехникалык. Табигый илимий мамиледе болуп жаткандардын чыныгы сүрөттөмөсүн түзүүгө, жаратылыштын объективдүү, жалпыланган мыйзамдарын таанып-билүүгө багытталган. Мындай изилдөөдө психолог болуп жаткандарга таасир эте албайт. Гуманитардык мамиледе адамдык жаратылыштын маңыздуу жактарына концентрацияланган, башкача айтканда баалуулуктарына, эркиндикке, жоопкерчиликтүүлүккө. Мындай мамиле үчүн психологиялык мыйзам ченемдүүлүктөрдү жана фактыларды гана түшүнүү эмес, адамдын ошол фактыларга болгон көз карашы, мамилеси негиздүү.
Гуманитардык таанып-билүүдө жалпы мыйзам ченемдуүлүктөрүн аныктоо менен индивидуалдуу өзгөчөлүктөрүн изилдөөгө багытталатфГуманитардык мамиледе адамдын жашоосундагы татаалдык, карама-каршылыкжана өзгөрүүчүлүк боло турган нерсе катары кабыл алынат. Педагогикалык психологиянын методцору баланын өнүгүүсүн (мүнөздөөчү окутуу жана тарбиялоо иш-аракетиндеги фактьшарды ачып берүүнүн жолу Тарбиячынын жана мугалимдин маалыматтарынан баланын өнүгүүсү жөнүндө факт катары алууга болот. Бирок мындай фактылар тактыгы менен мүнөздөлбөйт. Ошондуктан фактылардын тактыгы, толуктугу илимий негизделгендиги маанилүү. Илимий, так фактылар изилдөөчү тарабынан текшерилип алынат.
Өнүгүүгө тиешелүү фактыларды ар кандай жаш курактагы балдардын өзгөчөлүгүн салыштыруу менен гана алууга болот. Белгиленген милдеттерди чечүүдө баланын психикасынын өнүгүүсүн изилдөөдө педагогикалык психология жалпы психологиянын метРДДорун ыңгайлаштырып пайдаланат. Учурдагы педагогикалык психологиянын калыптанышы гуманитардык идеалардын илимийлиги менен, окутуу жана тарбиялоо шартында уникалдуу руханий түзүлүш катары, адамдын жашоого ийкемдуү, өз алдынча калыптанууга багытталуусу менен аныкталат. Педагогикалык психологаяньшметодологиясында негизги бир нече принциптерди белгилөөгө болот. Социалдык максатка ылайыктуулуктун принциби.
Социалдык максатка ылайыктуулук жана изилдөө предмети
Педагогикалык психологиянын өнүгүүсү, кандайдыр бир теориянын жана практиканын кыймыл-аракеттерин социалдык максатка ылайыктуулугун аныктаган, билим берүү системасында жана бүтүндөй коомдо кабыл алынган, социалдык баалуулуктардын жана күтүүлөрдүн системасы менен шартталат. Азыркы учурда, өз алдынча өнүгүү максаттарын аныктап жана турмушка ашыруучу жана коомдун өнүгүүсүнө умтулуучу инсандарга өз алдынча тарбияланууга демилге берүүчү, билим берүү системасын түзүү социалдык максатка ылайыктуу болуп турат. Педагогикалык психологиянын изилдөө предмети болуп калган, кандай гана психикалык кубулуш же систеМа болбосун эки деңгээлден турган социалдык максаттын ылайыктуулугуна карай анализделинет: - адаптациялык деңгээл. Мында өзүнүн жашоо-турмушун камсыз кылуу менен субъекттин индивидуалдуу жүрүм-турум нормалары коомдун талабына каршылык көрсөтбөйт; - өзүн жана коомду кайра кубултуу деңгээли.
Бул учурда адамдын өзүн жана бүтүндөй коомдук прогресстин өнүгүүсүнө түрткү болуучу жаңы коомдук-тарыхый форманы түзүүнү билдирет.Баланын жана чоңкишилердин психикасынын өнүгүүсүн тааныпбилүүдө объективдүүлүк принциби. Мында изилдөөчү болуп жаткан продесстерди субъективдүү көз караш менен карабастан болгонду болгондой көрө билүүсү зарыл. Изилдөөдө экономикалык, этникалык, социалдык, саясий, индивидуалдык өзгөчөлүктөрдүэске алуу абзел.
Психика менен иш-аракет биримдүүлүк принциби
Психика менен иш-аракет биримдүүлүк принциби. Бул принципте негизинен баланын психикалык өнүгүүсү менен башкы иш-аракеттин биримдүүлүгү эске алынат. Иш-аракеттин баланын психикасына болгон таасирин жана баланын психикалык өнүгүү деңгээлин иш-аракет аркылуу изилдөөнү Д. Б. Элькониндин, В. ВДавыдовдун жана башкалардын эмгектеринен көрүүгө болот.
Теория менен практиканын биримдүүлүк принциби. Теориялыкжана эксперименталдык изилдөөлөрдужүргүзүүдө жана анын натыйжаларын баалоонун критерии катары, педагогикалык психология үчүн практика негизги булак болуп саналат. Психологиялык-педагогикалык теория жана практика бири бири менен тыгыз байланышта болуп, бири бирине таасир этишет.
Педагогикалык психологиянын теориясы менен практикасынын өз ара аракеттешүүсүн уюштурууда үч маанилүү суроолорду бөлүүгө болот: Эмне үчүн? Адамдын жаңы психологиялык билимдерди колдонуусунда маанилүү уюштуруучулук негиздерди издөө. Б. а. адамды жаңы билимдер менен жана психолог менен болгон жагдайлар коомуна тартуу, жаңы билимдердеги инсандык маанилүүлүккө ээ болуу, кийинки кайра кубулууларды өркүндөтүү үчүн мүмкүнчүлүктөргө ээ болуу. Эмне? Психологиялык таасирдин максатын аныктоо. Мында адамдын жаратылышын жана өнүгүүсүн түшүнүү менен иш алып баруу. Кандай?
Колдонулган психотехникалардын эффективдүүлүгүн баалоо. Же болбосо, колдонгон таасирлердин максаттуулугу, психологдун таасиринин мүнөзү, психологдун кыска мөөнөттүү же узак мөөнөттүү таасиринин натыйжасы ж. б. Детерминадия принциби, башкача айтканда психикалык аракетте ички жана сырткы шарттарды салыштырууда негизги таасир берүүчү факторлордон болуп, баланын баш мээсинин жана нерв системасынын калыптануу деңгээли жана баланын ар бир курактык мезгилде өнүгүү деңгээли эсептелинет. Детерминизм принциби изилденүүчү предметтин өтүп кеткен жана боло турган жагдайларын жана жашоого болгон мамилесинин өз ара байланыштарын тактап, чөйрөнүн кандайдыр бир таасирлерин эске алуу менен анын кийинки жүрүм-лурумдарын болжолдоого мүмкүндүк берет.
Педагогикалык психологиянын изилдөө принциптери жана өнүгүү
Педагогикалык психологиянын изилдөөсүндө детерминациялоо эки типте ишке ашат: каузалдык детертинация, максаттык детеминацш. Өнүгүү принциби же болбосо индивиддин филогенезде жана онтогенезде өнүгүүсүн эске алуу. Адамдын психикалык өзгөчөлүктөрүн, механизмдерин изилдөөдө жогоруда айтылган принциптерге таянуу менен же болбосо психологиянын методологиясына таянуу менен педагогикалык психологиянын методдору колдонулат.
Баланын өнүгүүсүн билүү эки негизги формада өтөт. Биринчи Узатасынан изилдөө" формасы. Узатасынан изилдөөдө бир эле баланын өнүгүүсү системалуу түрдө жашоосунун белгилүү учурувда изилденет. Мьшда баланын бир стадиядан экинчи стадияга өтүүсүндө психикасындагы өзгөрүүлөрдү билүү милдети белгиленет. Дайыма жүргүзүлгөн изилдөөлөр балага күндөлүк байкоонун жазуу формасында берилет, бирок мунун да жетишпеген жактары болот.
Узатасынан изилдөөдө бир эле баланын же бир группадагы балдардын өнүгүүсүн изилдеп таанып-билишет. Мындай изилдөө узак убакыттагы эмгектенүүнү талап кылат. Бул экспериментти уюштуруп өткөрүүдө айрым кыйынчылыкты жаратат. Экинчи формасы изилдөөдө "бөлүү" методу менен көптөгөн илимий материалдар жыйналат.
А. Н. Леонтьев эстин өнүгүүсүн "туурасынан бөлүү" каражатын пайдалануу менен изилдеген. Бирок бул методду пайдаланып изилдөөнүн айрым кемчилдиктери бар. Педагогикалык психологиянын бардык теориялык жана практикалык таасирлердин максаты бул билим берүү прбцессинин катышуучуларын өнүктүрүү жйна калыптандыруу. Кандай гана кубулуш же процесс болбосун өнүгүү жана калыптануу учурун окупүйрөтөт.
Билим берүү жана тарбиялоо системасынын өнүгүү типтери
Билим берүүнүн жана тарбиялоонун эффективдүү системасы үч типтүү өнүгүүнү өзүнө камтыйт бул өсүү жана жетилүү, калыптануу, кайра кубулуу. Байкоо методу. Байкоо методу курактык өнүгүү психологиясындай эле, педагогикалык психологиянын да негизги методцорунун бири.
Биринчиден, байкоону өткөргөнгө чейин анын максаты так белгиленет, башкача айтканда иш-аракеттин кайсы жактарын же баланын кандай өзгөчөлүгүн байкоо зарыд Мындай максат белгиленбесе изилдөөнү уюштуруп өткөрүү мүмкүн эмес. Экинчиден, байкоонун объективдүүлүгү. Байкоону өткөргөн учурда тажрыйбанын жетишсиздиги баланын окутуу жана тарбиялоо процессиндеги абалын шшмий түрдө чагылдырууга кыйынчылыкты пайда кылат. Үчүнчүдөн, байкоо системалуу түрдө өткөрүлүүгө тийиш, мьшдай шартта баланын өнүгүү процессин мүнөздөгөн так маалымат жыйноого болот. Төртүнчүдөн, байкоонун балага билгизбей уюштуруп өткөрүү зарыл.
Мындай болбогондо анын жүрүм-туруму өзгөрүп, байкоо методунун табигыйлыгы сакталбайт. Бешинчиден, изилдөөчү тез жазуунун техникасына ээ болгондо толук баалуу материал чогулта алат. Байкоо методунун өзгөчөлүгү катары изилдөөчүнүн баланын аракети, сөзү, жүрүм-туруму, аткарган иш аракети жөнүндө маалыматтарды жыйноосу каралат. Байкоо методу төмөндөгүдөй баалуу сапатка ээ:
- Изилдөөчү баланын табигый шарттагы жүрүм-турумунун негизинде фактыларды чогултат. Байкоо жүргүзүп жатканды сезбеген бала өзүн эркин алып жүрөт, ошондуктан изилдөөчү турмуштагы туура фактыларды көрө алат.
- Балдардын жүрүм-турумун чагылдыруу менен изилдөөчү ар бир баланы толук инсан катары баамдайт. Баланын сөзүн, аракетин, жүрүм-турумун айрым бөлүп кароого болбойт. Ар бир факт изилденүүчү инсандын өзгөчөлүгү катары кабыл алынат.
- Баланын коллективдеги жүрүм-туруму, аракеттери, кептери анын жолдошторунун мамилеси, сөзүнүн таасири астында пайда болуп, баданын коллективдин башка мүчөлөрү менен болгон мамилесин байкап баамдоого мүмкүнчүлүк берет.
- Байкоо баланын жүрүм-туруму менен, изилдөөчүнүн мамилесинин байланыштуулугун ачык көрө билүүгө шарт түзөт. Баланын педагогменен болгон мамилесин байкоо өз ара мамиленин өзгөчөлүгүн чагылдырат.
Байкоо методун пайдаланууда белгиленген баалуу өзгөчөлүктөрдөн тышкары кемчилдиктер, кыйынчылыктар кездешет.
- Байкоо жүргүзө турган фактылардын турмуш менен байланыштуулугу, алардын ар кандай социалдык, психологиялык шарттар менен бирдиктүүлүгү ар бир кубулушту көрө билүүдө кыйынчылыкты пайда кылат.
- Байкоо учурунда изилдөөчү баланын жүрүм-турумуна кийлигишип, аракетин багыттап, кемчилдигин оңдоо мүмкүнчүлүгүнө ээ эмес. Изилдөөчү болгону бала эмнени, кандайча иштегенин гана чагыдцырып жаза алат, бирок өзү изилдей турган кубулуштарга кийлигише албаган учурлар кездешет.
- Изилдөөчү байкоону кайталап өткөрүү мүмкүнчүлүгүнө ээ эмес. Алгачкы байкоодон кийин айрым фактыларды текшерүү зарылчылыгын иш жүзүнө ашыра албайт.
- Байкоо методу менен жыйналган фактылар жазуу формасында чагылдырылат. Мындай фактыларды анализдеп, корутундулоодо да кыйынчылыктар кездешет.Байкоо системалуу жана тандалмалуу түрдө жүргүзүлөт.
Системалуу жана тандалмалуу байкоо
Системалуу байкоо баланын жүрүм-турумун узак убакытта изилдепбилүүнү камтыйт.
1. Системалуу байкоо күндөлүк жазуу формасында сакталып, психиканын өнүгүү мыйзам ченемдүүлүгүн билүүдө фактылардын булагы катары кызмат кылат. Системалуу байкоо методун пайдаланып изилдөө көптөгөн көрүнүктүү психологдор күндөлүк жазышкан. Байкоо күндөлүгүн ата-энелер да жазып, аны психологдор анализдеп пайдаланса болот.
2. Байкоо тандалмалуу болгондо баланын жүрүм-турумун белгилүү бир өзгөчөлүгү же жүрүм-туруму белгилүү убакытта гана чагылдырылат. Мисалы, оюн учурунда, азыктандырганда же күндүн белгилүү бир кыска убактысында баланын аракети, жүрүм-туруму, сезими ж. б. бөлүнүп каралат.
Байкоо методу эң алгачкы фактыларды чогултууда маанилүү, бирок көп убакытты талап кылат.
Байкоо методу ырааттуу түрдө жүргүзүлгөндө б. а. фактылары тез, так, объективдуү чагылдырганда өзүнүн илимий маанилүүлүгүн сактай алат.
Эксперимент методу
Эксперимент методу баланын психикасынын өнүгүүсүнүн кандайдыр бир өзгөчөлүгүн изилдөөнүн атайын уюшулган формасы, Эксперимент төмөндөгүдөй өзгөчөлүктөр менен мүнөздөлөт:
1. Изилдөөчү психикалык процессти үйрөнүүдө атайын шарт түзөт. Эгерде баланын эрк аракетине ынандыруунун таасир этүүсүн үйрөнгүсү келсе, ынандыруучу сөзүн баланын эрк аракетин бекемдөөдө пайдаланат.
2. Изилдөөчү өзүнүн тажрыйбасын көп ирет кайталап өткөрүү мүмкүнчүлүгүнө ээ. Айрыкча эксперименттин айрым шартын өзгөртүү маанилүү, мунун натыйжасында анын изилдөөгө тийгизген таасири аныкталат.
Мисалы, эске сактоо үчүн берилген сөздөрдү таңдоо, аларды мааниси, саны боюнча талдоо же эске сактоодо жатто ыкмасын, мааниси боюнча белгилүү убакыттан кийин кайталоо, эске сактоонун ар кандай мыйзам ченемдуүлүгүн аныктайт.
3. Ар бир эксперименттин натыйжасы жөнөкөй, кыска формада белгиленет. Ал эми эксперименттин жүрүшү так, толук жазылат. Ошондой эле баланын кептери, аракеттери, кетирген катасы, тапшырманы аткаруу убактысы, эмоционалдык абалы эксперименттин жүрүшүндө толук чагылдырылат.
4. Эксперименттин материалдардын анализдөөдө салыштыруу, корутундулоо, статистикалык жол менен, иштеп чыгуу ыкмалары колдонулат.
Баланын өнүгүүсүн изилдөө методу катары экспериментке айрым кемчилдиктер мүнөздүү.
- Баланын психикасын өнүгүүсүн үйрөнүүдө изилдөөчү балдардан суроолорду, чечилүүчү милдеттерди, ар кандай аракеттерди аткарууну сунуш кылат, мындай учурда эксперименттин табигыйлыгы толук сакталбайт.
- Изилдөөчүнүн суроолоруна балдардын берген жообу же оюн аракеттери, алардын психологго болгон мамилеси таасирин тийгизет. Балдардын мүчүлүштүктүү мүнөздөгү тажрыйбасы экспериментти катаал өткөрүүгө жол бербейт.
- Эксперимент шарты шарттуу болуп, анын жүрүшү турмуштагы абалдардан айырмаланат.
Экспериментти өткөрүүдө изилдөөчү айрым курактык өзгөчөлүктөрдү эске алып, балдардын дараметин билип, ылайыктуу тапшырмаларды тандап алат.
Тесттик метод
Тесттик метод балдардын ар кандай психикалык өзгөчөлүктөрүн өлчөө, аныктоо жана баалоо максатында түзүлгөн психологиялык тапшырмаларды жана суроолорду аткарууга негизделет. Тесттин өзгөчөлүгү — бул ыкма психикалык касиеттерди сандык түрдө баалоого мүмкүндүк берет.
Тесттер ар кандай формаларда болушу мүмкүн: кагаз үстүндө берилген тапшырмалар, оозеки суроолор, компьютердик тесттер ж.б. Тесттер балдардын маалыматын, көңүлүн, эс тутумун, логикалык ой жүгүртүүсүн, эмоциясын жана башка психикалык функцияларын өлчөө үчүн колдонулат.
Тесттик методдун артыкчылыктары:
- объективдүүлүк;
- салыштыруу мүмкүнчүлүгү;
- чоң сан менен иштөө мүмкүнчүлүгү;
- психологиялык өзгөчөлүктөрдү анализдөөдө натыйжалуулук.
Бирок тесттик методдун да кемчиликтери бар:
- баланын мотивациясына көз каранды;
- кээ бир психикалык процесстерди толук чагылдырбайт;
- тесттин ишенимдүүлүгү жана валиддүүлүгү талаштуу болушу мүмкүн.
Сурамжылоонун (анкетанын) методу
Сурамжылоонун методу — балдардын, мугалимдердин, ата-энелердин психологиялык өзгөчөлүктөрүн аныктоо үчүн колдонулат. Сурамжылоо аркылуу адамдардын ой-пикири, эмоционалдык абалы, жүрүм-туруму жөнүндө маалымат топтоо максат кылынат.
Сурамжылоонун өзгөчөлүгү — бул метод субъективдүү маалыматтарды чогултууга багытталган. Сурамжылоонун натыйжалуулугу суроолордун тактуулугуна, алардын түшүнүктүүлүгүнө жана сурамжылануучулардын чынчылдыгына байланыштуу.
Сурамжылоону уюштурууда этикалык принциптерди сактоо абзел: сурамжылануучулардын жеке маалыматтарын купуя сактоо, жооп берүүдөн эркин болуу укугу жана башка.
Педагогикалык психологиянын келечеги жана өнүгүү багыттары
Педагогикалык психология келечекте адамдын психикалык өнүгүүсүнүн ар кандай аспектилерин илимий изилдөөнү улантып, окутуу жана тарбиялоо процессин оптималдаштыруу үчүн жаңы методдорду иштеп чыгууга багытталат.
Бул илимде инновациялык технологияларды, компьютердик моделдөөнү, биомедициналык ыкмаларды колдонуу өсүүдө. Мындан тышкары, педагогикалык психологиянын практикалык багыты күчөп, мугалимдердин, ата-энелердин, педагогикалык кызматкерлердин кесиптик өнүгүүсүнө шарт түзүү милдеттери көбөйөт.
Жаңы багыттар арасында жеке адамдын уникалдуу өнүгүүсүн камсыз кылган адаптивдүү окутуу системаларын түзүү, психологиялык колдоо көрсөтүүнүн жаңы методдорун иштеп чыгуу, ошондой эле дүйнөлүк психологиялык илим менен тыгыз байланышта болуу маанилүү.
