Локомотив деген эмне
"Локомотив деген эмне" - ар бир өлкөдө поезд болсо керек. Вагонго түшүп, ыңгайлуу орундукка жайланыштыңар дейли. Мына, поезд ордунан козголду, терезеден дарак, үй, талаалар зымырап улам артта калып баратты. Алдыда узак сапар. Күтүлбөгөн жерден кулак тундурган үн жаңырып, каршы келе жаткан поезд зуулдап өтөт. Карачы канчалык узун!
Көптөгөн вагон, платформа, цистерналар чиркелген. Аларда нефть, көмүр, цемент, машина жана башка ар түрдүү жүк жүктөлгөн. Ушунун баарын бир гана вагон сүйрөп баратат. Ырас, жөнөкөй эмес, өзү жүрмө вагон сүйрөп баратат. Өзү жүрмө вагондо кыймылдаткыч же дагы башка айтып жүрүшкөндөй мотор бар. Ал вагондун дөңгөлөгүн айландырат. Ушундай күч менен айландырат дейсиң, жалгыз ушул вагон оор жүктүү 40 вагонду сүйрөп кете алат. "Локомотив деген эмне", өзү жүргөн вагон локомотив деп аталат жана аны машинист башкарат. Алгачкы локомотив мындан 170 жылдай мурун курулган.
Анын дөңгөлөгүнүн суу буусу менен иштөөчү кыймылдаткыч - буу машинасы айландырган. Бул локомотив буу менен жүргөндүктөн, паровоз - кыргызча буу менен жүргүч деп аталат. Паровоздун чоң мору болуп, андан кара түтүн оргуштап чыкчу. Анткени сууну ысытып, бууга айландырыш үчүн паровоздун мешине көмүр жагылчу. Мешке көмүрдү от жаккыч - кочегар салып турчу. Узак мезгил бою темир жолдо бардык иштерди паровоз гана аткарган. Бирок акыры кыймылдаткычтардын жаңы түрлөрү: электр кыймылдаткыч жана ичинен күймө кыймылдаткыч ойлоп табылды. Электр кыймылдаткычтуу локомотивди электровоз деп аташты.
Электровоздор паровоздон тез жүрүп, көбүрөөк вагон сүйрөй алат. Суу жылытуу үчүн ар дайым көмүр ала жүрүүнүн да кереги жок. Анткени, алардын кыймылдаткычы электр тогу менен иштейт. Ал эми ток болсо, рельсти бойлото тартылган зым менен келет. Зымды кыймылдаткыч менен туташтыруу үчүн электровоздун үстүнө пантограф - зымга такай тийип туруучу түзүлүш орнотулган. - Темир жолдо поезддерди ичинен күймө кыймылдаткычтуу локомотивдер да сүйрөйт. Мындай Локомотив тепловоз деп аталат.
Баарынан кызыгы - тепловоздун кыймылдаткычы дөңгөлөктү эмес, ток иштеп чыгуучу генераторду айлантат. Алынган ток электр кыймылдаткычты иштетип, ал дөңгөлөктү айландырат. Ичинен күймө кыймылдаткыч иштеш үчүн отун керек. Ошондуктан тепловоз отунду дайыма өзү менен ала жүрөт. Ал эми алгачкы локомотив-паровоздор азыр дээрлик пайдаланылбайт. "Локомотив деген эмне" аттуу макалабыздын соңу.
