Аналогия

Анало́гия (байыркы грекче ἀναλογία «шайкештик, туура келүүлүк, өлчөмдүүлүк») — окшоштук, мамилелердин теңдиги; буюмдардын, көрүнүштөрдүн, процесстердин, чоңдуктардын ж. б. кайсы бир касиеттерде, ошондой эле салыштыруудагы окшоштугу, мисалы:

Колдонуу

Аналогияны маселелерди чыгарууда, кимдир бирөөнү ынандырууда, теорияларды иштеп чыгууда, математикада деги эле илимде кеңири колдонулат жана колдонсо болот.

Жөнөкөй мисал: 152535 деген сандардын ортосуна сызык коюп 15-25-35 деп жазсак бул телефон номерине окшошуп түшүнүүгө оңой болот эмесби, мына ушул аналогия. Же болбосо 123456 дегенди 123-456 деп жазсак бул шаардык стационардык телефон номерине окшоп калат.

Дагы бир мисал: бизде алма, өрүк, пияз, сарымсак өңдүү азыктар бар дейли. Булардын ортосундагы аналогияны кантип табуу керек? Алма менен өрүк бакта өсөт, пияз менен сарымсак жерде, бакта өскөндөрү өзүлөрү бышат, жерде өскөнүн бышырып жеш керек. Ушул сяыктуу ыкмада аналогияларды (окшоштуктарды) табууга мүмкүн.

Түрлөрү

• Зат жана анын максаты — компьютер/иштөө, зат же буюм жана анын максаты;
• Кыймылдын ирети — иштет/токтот, кайсы бир механизмди алгач иштетет андан соң токтотот;
• Бүтүн менен бөлүк катышы — смартфон/аккумулятор, смартфон бүтүн нерсе, аккумулятор анын бөлүгү;
• Предмет жана анын жайгашкан орду — жылкы/аткана;
• Зат жана сапат — момпосуй/ширин;
• Маанилеш (синонимдер) — акылдуу/эстүү;
• Жалпы жана жеке түшүнүк — үй-бүлө/ата;
• Себеп-натыйжа байланышы — оорулуу/даарылоо;
• Кыймылдын максаты — машыгуу/күчтүү болуу;
• Карама-каршы мааниде (антонимдер) — ак/кара.

Моделдери

Аналогия модели (латынча modus — үлгү, көчүрмө, кейип) — ички уюшулуунун негиздерин, функциясын, түрдүү себептер менен түздөн-түз изилдөөгө мүмкүн болбогон же татаалдашкан изилденүүчү объекттин өзгөчөлүктөрүн (оригиналын) имитациялоочу жана чагылдыруучу предметтик, математикалык же абстаракттык система.

Маалымат арттыруучу ойлонуунун процессинде «аналогия модели» чыгарманы, теорияны, окууну, гипотезаны, интерпретацияны жана башкаларды кыска түшүндүрүүдө (аналогия кейибинде баяндоо) түрдүү функцияларды аткарат.

Моделдер адам жамаатын моделдөөдө математика, логика, түзүмдүк лингвистика, физика, тарых, аналитикада жана илимдин башка чөйрөлөрүндө кеңири колдонулат.

«Аналогия моделине» болгон ой корутунду гипотезалык болот — булардын чындыгы же жаңылыштыгы кийинки текшерүүлөрдө (сыноолордо) чыгат (тастыкталат же четке кагылат).

• Философиядагы аналогия — бюумдардын бир белгисинендеги тышкы окшоштугунан башка белгилери боюнча окшоштук мүмкүндүгү тууралуу чечим чыгарылган ой кортунду. Мисалы, «аналогиялуу» түшүнүгү аналогия боюнча ой кортунду жасоодо пайдаланылып, бюумду (объектти, моделди) карап чыгуудагы билим же маалымат, изилдөөгө (байкоого) азыраак жеткиликтүү болгонуна көчүрүлөт.
• Квант физикасындагы аналогия — кеңири колдонууну табып, анын жардамы менен терең абстракттуу теория-аналогиялар катарга тизилген, — башкача айтканда адам баласына билинбеген, сезилбеген нерселер табиятын жакшы түшүнүүгө арналган модель. Модель объекттин ордун алмаштырып, ал жөнүндө жаңы маалымат алуу үчүн жалпы же оригиналдык бүтүн изилдөө процессининин түшүнүгүн берет. Мындай моделдер атомду же атомдук түзүмдү баяндоодо колдонулган.
• Математикадагы аналогия:
  • «Элементардык же жогорку математикада, ал гана эмес каалаган башка тармакта аналогиясыз жасалган ачылыштар болбосо керек». Дьёрдь Пойа.
  • «Ырастоолордун ортосунда аналогияны таба билген — математик, тастыктоолор аналогиясын орноткон — мыкты математик, теориялар аналогиясын байкаган — андан дагы күчтүүсү; бирок аналогиялар ортосунда аналогияларды көргөндөрдү дагы элестетсе болот». Стефан Банах.
• Биологиядагы аналогия — бирдей эмес текке ээ болгон, кайсы бир түзүмдөрдүн же функциялардын окшоштугу, гомологияга карама-каршы түшүнүк.
• Теологиядагы аналогия (нагыздык, тиричилик аналогиясы, латынча Analogia entis) — католикалык схоластиканын негиздеринин бири, Кудай тиричилигинин анын түзгөн дүйнө тиричилигинен түшүнүү мүмкүндүгүн негиздейт.
• Лингвистикадагы аналогия — бир тил бирдигинин кайсы бир маанисинде башка тилген окшошуусу.
• Укуктагы аналогия - түрдүү укуктук талаштарды жана коллизияларды чечүүчү укуктук институт.

Дагы караңыз

• Метафора
• Синоним, омоним жана антоним