«Жусуп Турусбеков жана энем поэмасы» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Бул чыгарма кыргыз поэзиясындагы профессионалдык поэма. Ж. Турусбеков «Энем» поэмасында жаңы замандын жаңы образын көрсөтөт. Ал образ — окуусун бүтүрүп келген эненин баласы.

Автору: Жусуп Турусбеков. Бала энесине башка болгондугун тентек, таарынчаак мүнөздөрүн таштагандыгын, билимдүү болгондугун, жакшы, шайыр адамдар менен жүргөндүгүн айтат. Ошондой эле апасынын сагынганын, түшүнө киргенин, ар кайсы ойду ойлогонун билдирет.

Улгайган эне менен билимдүү уулдун ортосундагы психологиялык конфликттин негизинде да кыргыз турмушунун карама-каршылыктуу жандуу материалы жатат.

1920—1930-жылдардагы кыргыз турмушу, кыргыз жаштарынын өмүр жолу чагылдырылган. Эне деген сөз бара-бара жеке маанинин чегинен чыгып, кеңири символдук мазмунга өсүп чыккан. Акырындап акын өзүнүн өткөндөгү аянычтуу тагдырынан бүтүндөй элдин тагдырын көргөн.

Энем (үзүндү)
Күткөндүрсүң,
Келдим, эне, аманбы?
Кучактачы,
Сүйчү беттен балаңды!

Беш жыл бою,
Тентип кеттим дайынсыз,
Сагындың го,
Бир көрө албай караанды!

Сагынганда,
Тентип кеткен балаңды,
Жүзгө жоруп,
Жүгүрттүң го санааңды?

Каттоочудан:
«Кат жазсын!» - деп, айттырып,
Кийинчерээк,
Ала бердиң мазамды.

Тентек эле,
Эмне болду дедиңби?
Күндө ойлоп,
Асан кайгы жедиңби?

Кимдер тилдеп,
Кимдер шагын сындырып,
Муңайтты - деп,
Кейиттиңби зээниңди?..

Ай, ушул сен,
Кейий берген энемсиң,
Бекер ойлоп,
Бекер кайгы жегенсиң.

Мен кетерде,
Беттен өөп, кучактап:
- «Кагылайын,
Кайраттуу жүр» - дегенсиң.

...Энекебай,
Кайратымдан жазбадым.
Мен мурунку,
Мен эмесмин башкамын.

Тентек жана,
Таарынчаактык мүнөздөр,
Жаман экен,
Ишен, эне, таштадым!

Бирөө да жок,
Өзүң билген чагымдан.
Баягы мен,
Бүгүн бөлөк жаңырдым.

Берчи, энеке,
Мурункудай эмесмин.
Берчи, энеке,
Эмчегиңди сагындым!..

Ха!.. Ха!.. Ха!..
Чүкө салган тулубум,
Ташта, энеке,
Кереги жок мунуңдун!

Шайыр жаштар,
Арасында чоңоюп,
Чүкө ойнобойт,
Жигит болгон кулунуң!

Чүкөнү мен,
Кетерде эле төккөнмүн.
Ташта, энеке,
Чүкө ойноодон өткөнмүн.

Үстүбүздөн,
Зуулап өткөн 5 жылда,
Шайыр жаштар,
Арасында өскөнмүн!

Мындан кеттим,
Кеткен бойдон кеткенмин.
Андан бери,
Беш жыл болду четтемин.

Жолдоштордун,
Күүсү менен унутуп,
Жүрүптүрмүн,
Мына быйыл эстедим.

Ушул уулуң - 5 жыл бою тентиген,
Кошо жүрдү,
Кайра тартпай эркинен.
Максатына,
Жетти, энеке, көрдүңбү?
Бир ойлобой,
Элден безип ээрчиген.

5 жыл мурун,
Чүкө ойногон балаңды,
5 жыл мурун,
Чүкө ойногон балаңды,
Тарбиялап,
Шаардагы усталар,
Көрдүңбү, эне,
Балаң кайта жаралды!

Эч ким менин,
Сындырбады шагымды,
Эч ким менин,
Сындырбады шагымды!
Эч ким мени,
Уруп-согуп ыйлатып,
Эч ким менин,
Кейитпеди жанымды.

Кайта мени,
Киши өңдүү ойлотуп,
Кезиккени,
Көңүл ачып ойношуп.

Тарбиялап,
Мектебинде окутту,
Киши кылып,
Сезимимди ойготуп.

Окуп, эне,
Мектебимди бүтүрдүм,
Окуп, эне,
Мектебимди бүтүрдүм.

Шаардагы,
Өмүрүмдө 5 жылдык.
Көз ачылып,
Көп нерсеге түшүндүм.

Шайыр жаштар - Тамашасыз жүрбөгөн.
Шайыр жаштар - Тамашасыз жүрбөгөн,
Сабакта да,
Оюнда да, иште да,
Көрөсүңбү,
Уулуң, эне, гүлдөгөн!...

Көрөсүңбү,
Уулуң «Ким» ди тагынган.
Көрөсүңбү,
Уулуң «Ким» ди тагынган.

Аячу элең,
Жаның ачып, энеке,
Мен кой айдап,
Түшкөн кезде адырдан.

Мына бүгүн,
Ал күндөрдөн арылдым.
Комсомолмун,
Мына «Ким» ди тагындым.
Берчи, энеке,
Эмчегиңди эмейин.
Берчи энеке,
Ак мамаңды сагындым.

Мугалиммин,
Техникумда окугам.
Мугалиммин, 
Мен жаштарды окутам.

Карысаң да,
Бизге, энеке, керексиң.
Сабатыңды,
Ачып кетем, окусаң!

Эпкиндүүмүн,
Бардыгын да бүтөмүн.
Нагрузка (тактоо),
Бюрого да мүчөмүн.

Культмассовой,
Сектор болуп, энеке.
Жолго коюп,
Клуб ишин түзөдүм.

Келдим, эне,
Элди, жерди сагынып,
Келдим, эне,
Элди, жерди сагынып.

Эмнелер бар,
Эл ичинде айтып бер.
Туулган жерим,
Кетиптир го жаңырып?
***
Энеке! (бул башка чыгармасы го, такташ керек)
Сен да тилдеп, кээде каргап,
Жаш башты кагып-согуп жыланча арбап,
Артынан токоч берип, жашымды аарчып,
Сооротуп коюучу элең бир деме алдап.

Бир күнү багалекти өйдө түрүп,
Суу кечип, балдар менен ойноп жүрүп,
Талаадан таш талашып ыйлап келип,
Бырылдап сооронбостон салдым бүлүк.

Кээде мен жалтыратып таман кагып,
Сабооңду «айгыр» кылып минип алып,
Атамдын камчысы экөөн жоготчу элем,
Талаага балдар менен ойноп барып!

Энеке!
Дагы тилдеп, дагы каргап,
Дечү элең жалгыз бейит сорсун арбак.
Бул сөзүң ылайыксыз болсо керек,
Жалындуу жаш жүрөгүм калган кармап!

Дагы сен кайраттуу элең кайран энем,
Күрөшүп турмуш менен тепки жеген.
Бул кезде жоругуңду ойлогондо,
Кан кызып кадимкидей күчкө келем.

Эсимде!
Бир күнү атам кайгыланды,
«Сатам го жалгыз минер кер байталды»,
Деди да старчындын каарын ойлоп,
Үшкүрүп жерди чукуп башын салды.

Сен анда!
Кайрат кылып кеңеш бердиң,
–Кайгыруу кылыгы эмес эмгекчи эрдин.
Эртеси чыгым жыйган старчынга,
Деп айттың «сен карышкыр эмне келдиң!..».

Старчын сени көздөй ызырынып,
Алайып чанагынан көзү чыгып,
Унчукпа!
–Каңшылаба!
–Канчык! деди
Мактамак аны кимдер ичи жылып.

Энеке!
Ал дүйнө жексен болду.
Чырмалган эмгекчилер үздү торду.
Баш кошуп жаңы турмуш куруп жатат,
Эзилген ал күндөгү өңкөй шордуу.

Ал кезди быйыл бир күн көңүлгө алдым,
Чогулуп сени көмгөн жерге бардым.
Мүрзөңдүн тыягында кош айдаган,
Эрлерди көрдүм дагы сырга кандым.