Жаратылыш жан досум макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Жаратылыш жан досум макаласы жаратылыш жана адам баласы жөнүндө болмокчу. Алгач жаратылыш эмне экенин билип алалы. Жаратылыш деген эмне, табигый чөйрө, «жаратылыш» чөйрөсү – адамзат турмуш-тиричилик өткөргөн айлана-чөйрөнүн табигый бөлүгү, адам баласын курчаган жаратылыштын бөлүгү, айлана-чөйрөсү.

Негизги макала: Жаратылыш

Ал адамды курчап турган жандуу жана жансыз жаратылышты, анын ичинде адам баласынын таасири тийбеген, ошондой эле түрдүү деңгээлде антропогендик өзгөрүүлөргө дуушарланган, бирок өз алдынча табигый өнүгүүсүн токтотпогон же жарым-жартылай өнүгүүсүн жоготкон (мисалы, арасынан кыйылып кеткен токой массиви, аңыз жерлер, кырылуудан сакталып калган жапайы айбанат популяциясы ж. б.) чөйрөнү бүт камтыйт.

Адам баласынын таасиринен түп тамырынан бери өзгөргөн табият, башкача айтканда жасалма жол менен пайда болгон техногендик чөйрөнүн айрым элементтери (мисалы, таштанды каналдар, парктар, тоо-кен таштандылары ж. б.), эгерде адам баласы алардын абалына дагы кийлигишпесе, анда алар бара-бара табигый чөйрөнүн бир бөлүгү болуп кетиши да мүмкүн.

Макала мазмуну

Жаратылыш жан досум
Айлана-чөйрөнү булгоо
Адам жана жаратылыш
Таштандыны кайра иштетүү
Суу
Табият жана жандуу дүйнө
Дагы караңыз

Жаратылыш жан досум
Жашоо денгээлин көтөрүү максатында технологияларды жакшыртып, бир гана токойду карап көрөлү, башкача айтканда жыгачты тез даярдоочу түрдүү машиналарды ойлоп чыгарууда. Бирок табият кырсыктарынан коргону эч кимдин азырынча колунан келе элек. Адам баласына табиятты сыйлап, апасындай сүйүшү керек. Анткени, табиятка балта чабуу, өз келечегибизге балта чабууга барабар. Адам баласынын табият менен болгон байланышы адам тарыхынан эле бирге келе жатат. Төрөлгөнүбүздөн баштап бизи курчап турган бул табият эмеспи.

Жыш токойлор жана майда капчыгайлар, деги эле өсүмдүктөр бизге эң керектүү таза абаны берет. Абасыз жерде жашоо мүмкүн эмес да. Албетте, экинчи маанилүү ресурс бул - суу. Тоодон аккан суулар, мөлтүр таза көлдөр бизге сууну берет. Ал эли Чынгыз атабыз айткан жер энебиз биздин курсагыбызды тойгузуп баарынан улук нанды берет эмеспи.

Албетте, адамзаты дайыма эле табиятка аяр жана сый мамиле жасаган эмес. Азыр технологиялардын заманында бул түшүнүк андан дагы көбүрөөк унутулап баратат. Байыркы заманда адам цивилизациясы жаңыдан пайда боло баштаганда, биз-адамдар табият берекесинен толук көз каранды элек. Андан соң адамдар жөн гана жер иштетпестен, кан төгүп, башка адамдарды күчкө салып, катуу иштете баштаган. Адамдар уламдан-улам өнүгүп, табият ресурстарын көбүрөөк алуу максатында түрдүү каражаттарды ойлоп таба баштайт. Кетменден баштап ири тракторлорго чейин. Ооба, мурда кышкыга кампаны эле толтурсам болду деп ойлонушчу, азырчы? Азыр көбүрөөк акча тапсам, көбүрөөк түшүм алсам, көбүрөөк өндүрүм чыгарсам деп ойлойбуз. А табиятчы? биздин алтындай болгон жаратылышыбыз эмне болуп жатканын сураган адам жок. Өзүбүзгө өзүбүз чуңкур казуудабыз.

Мурда эт менен камсыз болуу үчүн көптөгөн чакырым аралыкта басып өтүп, жаныбардын изинен түшчү эле. Балык кармоо үчүн узун таякты алып, сааттап дайранын жээгинде балыкты күтүп, кийим болсо жаныбарлардын терисинен тигилчү. Ошого карабастан жаратылыш бизди багып келди, жана багып келүүдө, жерибиз болсо унчукпастан миңдеген жылдар бою бизди көтөрүп келет. Бирок жаратылыш менен жерибиздин жаны чексиз эмес. Муну мен эколог дегендин баары тынбай айтып келишет.

Бүгүнкү күндө адам баласы табиятты багынтып алгандай сезилет, бирок ал андай эмес. Албетте, технологиялар жашообузду жеңилдетип келет, бирок жер-энебиздин чыдамы такыр түгөнүп бараткандай. Жылдан-жылга планетанын температура жогорулап баратат, жылдан-жылга табият кырсыктары көбөйүп баратат. Жаратылыш бизге "Токтогула, абайлагыла!..." деп үн каткансыйт.

Жаратылыш жан досум, ал бизге кылымдар бюо азыктарын берип, жылуулугун чачып, мээримин төгүп келди. А биз жаратылышка эмне кылдык? Ооба, биз жаратылышты түгөтүп баратабыз, өлүмгө жетелеп баратабыз. Бир нерсени эске сактоо керек, табият кетсе, ал бизди дагы ала кетет. Жаратылышты коргойлу, өз ата-энебиздей, өз туугандарыбыздай, балдарыбыздай сүйөлү. Табият жаны, адам жаны менен бир.

Айлана-чөйрөнү булгоо

Орто статистикалуу автомобиль ар бир 35 чакырым аралыкта 0,5 килограмм таштандыны газ түрүндө чыгарарат. Бирок айтып коюуу керек, 50 жыл мурунку автомобилдер жаратылышты 25 эсе көп булгоочу.
4 миллион таза ичүүчү сууну кирдетүү үчүн болгону 4 литр майлоочу май жетиштүү. Бул сандар өтө көп көрүнгөнү менен мындай көлөмдөгү сууну 50 адам бир жылда колдонот.
Металл өндүрүү дүйнөдөнү көмүр кычкыл газынын атмосферадагы эмиссиясынын 6 пайызын түзөт.
Амазон токойлору дүйнөдөгү бардык кычкылтек запастарынын 5тен 1 бөлүгүн чыгарат. А биз адамдар, ал токойлорду жок кылуудабыз.
Калифорния пляждары эң таза деген пляждардын катарын кирет, бирок ал жакта күнүнө орточо 330 миң тамеки чегиндилери ташталат.
Каирде аба абдан кир, ал жакта ачык асманда бир күн кечке дем алып жүрүү 1 пачка тамеки чегүүгө барабар.
АКШдагы сыранын ташталган аллюминий банкаларынан бардык АКШ авиакомпанияларын учак даярдап болоору эсептелинип чыккан.
Баланын жалаягы (подгузник же памперс) АКШда бардык таштандылардын 1 пайызын ээлейт дагы алар араң 250 жылда чирийт. 1,5-2 кылымдан кийин жалаяктар АКШнын аба кирдеткичтеринин негизги таштандысы болуп калышы толук ыктымал.
Бир гана АКШда 1 саатта 2 миллиондон ашык пластик бөтөлкөсү ташталат. Кайра иштетүүгө абдан аз бөлүгү гана жөнөтүлөт, орточо эсеп менен 230-270 миң бөтөлкө күнүнө.
Көптөгөн өлкөлөрдүн экономикалык жана экологиялык кызматташуу уюмдарынын маалыматы боюнча 2050-жылы адамдар дагы деле энергияды казып алынуучу чийки заттардан алышат экен. Бул өз учурунда атмосферадагы зыяндуу газдардын саны 50 пайызга көбөйөт дегенди билдирет - дешет.
Интернет айдыңы дагы жаратылышка өз зыянын тийгизүүдө. Жыл сайын СПАМ билдирүүлөрүн жөнөтүүгө 33 миллиард кВт/саат электрэнергиясы коротулат, ал болсо атмосферага орточо 17 миллион тонна көмүр кычкыл газынын кошулуусу менен ишке ашырылат (3 миллион автоунаага тете). Мындай көлөмдөгү электр энергиясы 2,4 миллион үйдү ток менен камсыз кыла алат.

Адам жана жаратылыш

Жердин аянты 148940000 чарчы/чакырым анын 18617500 чарчы/чакырымында адамдар жашайт.
Эгер Африка элинин саны 2011-2012-жылдагыдай өссө, 2100 жылы континент жашоочуларынын саны 3,6 миллард болот.
Жердин жалпы калкынын саны саат сайын орточо 9 миң адамга көбөйөт.
Жыл сайын 5 тоннадай косметикалык каражаттар (күн кремдери, тери кремдери, помада, атырлар) дүйнөлүк океанга түшүп калат. Ал эми орточо аялдын организми жылына 2,5 килограм косметиканы сиңирип алат.
Жыл сайын таштандыга 125 миллион ишке жарактуу телефондор ташталат, кожоюндары жөн гана алардан тажап кетишкен.

Таштандыны кайра иштетүү

Кытайдын аймактарында презервативди кайра иштетүүчү ишканалар бар. Алардан чач байлоочу резинкаларды жасашат. Бул дагы эң көп ташталуучу таштандылардын арасына кирет экен.
АКШ эски буюмдарды кайра иштетүү боюнча биринчи орунду ээлейт экен.
Билесиңерби, гробторду даярдоо дагы өтө экологияга зыян келтирүүчү иш экен. Жыл сайын ага 90 миң тонна болот, 3 миң тонна жез жана башка металлдар, талап кылынат. Албетте, анан башкы материал - жыгач. Анын үстүнө жыгачты кайра-иштетүү көптөгөн уулуу заттарды абага чыгарат. Британиядлык компания бул жаатта, гробторду пресстелген кагаздан жасоону сунуштоодо.
АКШда дүйнө калкынын 4 пайызын гана түзгөн эл жашайт. Бирок буга карабастан бул өлкө таштанды чыгаруусу боюнча биринчи орунда турат. Мисалы, 2006-жылы АКШлыктар кайра иштетүү үчүн 250 миллион тонна таштанды өткөргөн. Бул Канада өлкөсүнөн 10 эсе көп.
Дүйнөлүк электрондук таштандылардын 70 пайызы Кытайга барат. Ал жакта көптөгөн майда үй-бүлөө ишканалары аларды кайра иштетип, гаджеттерге экинчи жашоо беришет. Мына ошон үчүн кытайда арзан смартфондор көп. Айтып коюуу керек, электрондук таштандыны кайра иштетүү жакшы нерсе эмес, анткени алар айлана-чөйрөгө олуттуу зыян келтирет дагы, адамга өлүм алып келиши мүмкүн.
Улуу Кытай дубалы жана эң жарык шаар Нью-Йорк космостон жакшы көрүнөт деген жаңылыштык бар, анткени, космонавттардын айтуусу боюнча эң ири таштанды таштоочу жайлар жакшыраак көрүнөт экен.
Түрдүү буюмдар канча жылда чирип жок болот? Тамеки калдыгы 20 жылдай, аллюмин же калай банкалары 200-500, жалаяктар - 200, пластик бөтөлкөлөрү - 100, полиэтилен пленкасы (баштыктар) - 200, айнек - 1000, табигый жүндөн жасалган кийимдер - 1, батарейкалар - 1млнго чейин.

Суу
Негизги макала: Суу

БУУнун Копенгагендеги климаттын өзгөрүү конференциясындагы докладына ылайык, 2050-жылы дүйнөлүк океандын кычкылдуулугу 150 пайызга жогорулайт, бул деңиз экосистемасынын калыбына келгис өзгөрүүлөрүнө алып келет.
Жыл сайын 2 миллион тонна адам калдыктары табигый суу обьектилерине кошулуп кетет.
Жыл сайын 260 миллион тонна пластик буюмдары Дүйнөлүк Океанда калат дагы, мунун баары толкундар, дарыялар, деңиз агымдары аркылуу кургакка чыгат.
Таза суунун кирдеши күн сайын жердеги 14000 адам өлүмүнүн себеби болот.
Гренландия муздары планетанын таза суунунун 20 пайызын түзөт. Эгер муз эрип кетсе, деңиздер деңгээли орточо 7 метрге жогорулайт.
Планета аймагынынын 6 пайызын саз жерлер түзөт. Алар планетанын табигый фильтр кызматын аткарат. Акыркы жүз жылдыкта саздардын дээрлик жарымы адам тарабынан кургатылган.
1 килограмм картофель өстүрүү үчүн 100литр суу талап кылынат, 1 кг күрүчкө 4000 литр, 1 кг уй этине болсо - 13000 литр.
2400 литр суу жалгыз бир гамбургер чыгарууга сарпталат. Негизги чыгымдар буудайды жана ИММ (ири мүйүздүү мал) өстүрүүгө кетет.
Адам ичүүчү таза суунун 70-80 пайызы айыл чарбасына сарталууда. Ирригациялык системаларды жакшыртуу менен гана 30 пайыз таза сууну үнөмдөсө болот.

Табият жана жандуу дүйнө

Планетабызда 8 миллиондой тирүү организм жашайт жана анын 4төн 1и гана баяндалган. Бул жерде жашаган жандыктардын 25 пайызы гана бизге белгилүү дегенди түшүндүрөт. Бирок жыл сайын 100 миңдей жандык жазылууда, ошентип 60 жыл ичинде адамзаты бардык жандыктарды билиши мүмкүн.
Эгер дүйнө температурасы 4 градуска жогоруласа, Россиянын дээрлик бардык айматарындагы токойлор жок болуп кетиши толук мүмкүн, ошондой эле токойдун жоголушу бүт орто Европаны, жана батыш Сибирди каптайт. Ал эми 2 градуска жогоруласа (жакынкы мезгилде болот деген ой-толгоолор айтылууда), токой зоналары тундрага жылышы мүмкүн.
Австрияда климатка өтө сезимтал келген дарыялар системасы бар. Жалпы температура 1 градуска жогоруласа, суунун агымы 15 пайызга төмөндөйт экен. 
2012-жылы жер бети антропогендик саясат менен капталган (өнөр жай, курулуш, айыл-чарба жана башкалар.)
Потсдамда жайгашкан климаттык шарттардын өзгөрүүлөрүн жана аны баалоо институтунун маалыматы боюнча, дүйнөлүк океандын деңгээли өтө тез көтөрүлүүдө, жана ал ири катастрофаларга алып келиши мүмкүн дешет. 2012-жылга институттун баалоосу 60 пайызды түзөт. IPCCтин (Intergovernmental Panel on Climate Change - климаттын өзгөрүүсү боюнча өкмөт аралык комиссия) баалоосу менен бул албетте айырмаланып турат. Жыл сайын океан деңгээли 3,2 миллиметрге көтөрүлүүдө. IPCC 2 миллиметр деп баа берүүдө.

Мынакей достор жаратылыш деген бир чети назик, бир чети коркунучтуу көрүнүш. Жаратылышты коргоону үйрөнөлү. Андай болбосо, келерки 30-50 жылдыкта эле кайрылгыз кырсыктар болушу мүмкүн. Жаратылыш биздин байлыгыбыз экенин ар бирибиз эсибизден чыгарбасак.

Дагы караңыз

Табиятты, жаратылышты коргоо
Экология деген эмне
Аутэкология