«Жаңы жыл» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Жаңы жыл — жылдын акыркы күнүнөн кийинки жылдын биринчи күнүнө өтүү учурунда келүүчү башкы календарлык майрам. Кабыл алынган календарга ылайык көптөгөн элдер майрамдашат.

Жаңы жылдын 31-декабрдан 1-январга караган түнү белгилешет, ал эми ошол түндүн сааты убактысы 12:00 болгондо, жаңы жылдын келишинин кульминациялык учуру болот.

Кульминациялык учурда көптөгөн өлкөлөрдө фейерверктер асманга атылат, адамдар кыялдарын максат кылышат, бири-бирин жаңы жыл менен куттукташат.

Жаңы жылда бөлмөгө же тышка жаңы жылдык балатыны орнотуп, аны түрдүү оюнчуктар менен кооздошот.

Мындан тышкары бул майрамда, туугандар жана достор бири-бирине, ошондой эле, ата-энелер балдарына түрдүү белек-бечкектерди беришет, жакшы калоо-тилектерин айтышат.

Майрамдык дасторкондук даамдуу тамак-аш, салаттар, таттуулар менен көркөмдөшөт. Батыш же европалык өлкөлөрдө шампан ичимдиги майрамдын символу сыяктуу.

Аяз ата (батыш өлкөлөрүндө Санта-Клаус) жана аяз кыз түрдүү жаңы жылдык кечелердин негизги каармандары болуп, балдарга белек беришет.

Кыргыз элинде, ошондой эле көптөгөн мусулман өлкөрүндө жаңы жыл катары Нооруз саналат. Бирок, Кыргызстан светтик өлкө болгондуктан календарлык жаңы жылды дагы белгилешет.

Жаңы жыл

МаанисиЖаңы жашоо мезгилинин башталышы

БелгиленишиБүткүл жер шары

ДатаГригориан календары боюнча жылдын биринчи күнү (1-январь)

МайрамдооФейервергтер, үй-бүлөлүк майрамдоо

Макала мазмуну

Жалпы маалымат
Жаңы жыл күнү
Эски жаңы жыл
Пиротехника
Христиан литургия жылы
Европа жаңы жылынын тарыхый даталары
1-январдын кабыл алынышы
Саат алкактары
Түндүк жарым шардагы жаңы жыл
Айлар же мезгилдер боюнча
Дагы караңыз

Жалпы маалымат
Жылдын 1-январдан башталышы биздин заманга чейин 46-жылы римдик башкаруучу Юлий Цезарь тарабынан киргизилген. Байыркы Рим өлкөсүндө бул күн — тандоо, эшиктер жана бардык башаттардын кудайы Януска арналган. Январь айынын аталышы да эки жүздүү кылып сүрөттөшкөн Янус кудайынын ысымынан алынган: бир бети алга, экинчиси артка карап турган.

Янус кудайы, иллюстрация

Жаңы жылда календарлык жылдын эсеби бир бирдикке көбөйөт. Көптөгөн маданияттар түрдүү ыкмалар менен бул күндү белгилешет, ал эми 1-январь көп учурда улуттук майрам катары белгиленет.

Орто кылымдарда Батыш Европада юлиан календары колдонулган мезгилде, бийлик башчылары аймактарга жараша башка бир нече күндөргө Жаңы жылды жылдырып коюшкан, анын ичинде 1-март, 25-март, Пасха, 1-сентябрь жана 25-декабрь күндөрү да болгон. 1582-жылдан баштап григориан календарынын кабыл алышы менен батыш дүйнөсүндөгү көптөгөн улуттук жана аймактык убакыттар 1-январды жаңы жыл деп колдонууга өзгөртүлгөн.

Башка маданияттар өзүнүн салттуу же диний Жаңы жылдарын тосушуп, кээде жарандык (григориан) жаңы жыл менен айкалыштырышат. Кытай Жаңы жылы, Ислам Жаңы жылы, салттуу япон Жаңы жылы жана еврей Жаңы жылы — эң эле белгилүү мисалдарга кирет. Индия жана башка кээ бир өлкөлөр Жаңы жылды ар башка даталарда тосууну улантууда.

Жаңы жыл — ажайып майрам! Жаңы жыл алдында балатыларда түркүн түстүү оттор жанып, Аяз Ата менен Аяз кыз балдарга белектерди алып келет. Жаны жыл алдында балатыга шам жагуу салты эзелки мезгилден эле Англия менен Германияда пайда болгон. Ал мезгилде адамдар кышында токойго барып, дайыма көгөрүп туруучу карагайдын айланасына чогулуп, анын жанына от жагып, ырдап, бийлеп көңүл ачышчу экен. Жаңы жыл бардык эле элдерде 1-январдан башталбайт. Айрым элдер жыл эсебин ай-күн календары боюнча жүргүзөт. Аларда жыл башы кээде күзгө, кээде жазга туш келет. Качанкы бир мезгилде байыркы римдиктерде март айы жылдын биринчи айы болуп эсептелген.

Анткени, бул мезгилде талаа жумуштары башталчу. Жыл он айга гана бөлүнгөн. Кийин айлардын саны дагы эки айга көбөйөт. Байыркы орустарда X кылымда христиан дини кабыл алынгандан тартып XV кылымдын акырына чейин жыл 1-марттан башталчу. Кийин жыл башы 1-сентябрга которулган. Пётр I буйругунан кийин гана 1700-жылдан тартып жаңы жыл 1-январдан эсептеле баштаган. Европа менен экономикалык жана маданий жактан карым-катыш кеңейген жаңы шартта мындай жыл эсеби Россия империясы үчүн ыңгайлуураак эле. Жаңы жылды тышта бороон урган кычыраган кышта тосуу салты ошондон башталган. Албетте, андан кийин бул салт орустар аркылуу бизге келген. А бирок, кыргыз элинде жаңы жыл деп Нооруз дагы саналат.

Биз кышты, аппак кар баскан тоолорду, талааларды, муздак таза абада кышкы оюндарды ойногонду жакшы көрөбүз. Тышта кар бүртүкчөлөрү каалгып учуп, Аяз Ата айыл аралап жүргөндө, жылуу, жайлуу бөлмөдө, жалтырак оюнчуктар тагылып, жыты аңкыган жарашыктуу жашыл балаты өзгөчө керемет көрүнөт!

Жаңы жыл күнү
Көпчүлүк өлкөлөр жаңы жылды григориан календары боюнча жылдын биринчи күнү — 1-январда белгилешет.

1-январда жаңы жылды биринчи жолу биздин заманга чейин 153 жылы тосушкан, анткени, ошол күнү римдик консулдар өз кызматына киришишкен. Б. з. ч. 46-жылы римдик аскер башчы жана жогорку жрец Гай Юлий Цезарь өзүнүн жаңы («юлиан») календарын киргизип, б. з. ч. 45-жылдын 1-январын биротоло жыл башы деп бекиткен. Дал ушул Цезардын тушунда жана астрологиянын таасири алдында Жаны жыл майрамы убакыт белгисинде жаны жылдын башталыш маанисине ээ болуп, жарандык жылга жол салган.

1-январь — григориан, юлиан жана жаңы юлиан календарлары боюнча жаңы жыл.
21-январь менен 21-февралдын ортосундагы бир күн — Кытай жаңы жылы.
21 же 22-март — Иран жаңы жылы Нооруз (Иран, Азербайжан, Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан, Түркмөнстан, Өзбекстан).
14-апрель — бенгал Жаңы жылы (Бангладеш).
Песахтан кийин 163 күн (5-сентябрдан эрте эмес жана 5-октябрдан кеч эмес) — Рош ха-Шана еврей майрамы (Израиль).

Эски жаңы жыл
Эски жаңы жыл — бул юлиан календары боюнча белгиленүүчү жаңы жылдык майрам. 1901-жылдан баштап 2100-жылга чейин григориан жана юлиан календарларынын ортосундагы айырмачылык 13 күндү түзүп, Жаңы жыл 31-декабрдын түнүнөн (13-январь), 1-январга (14-январь) туура келет, жана бул мааниси жагынан жыл сүрүүнүн алмашуусунун тарыхый жаңырыгы болуп калат. Россия, Беларусия, Украина, Казакстан, Грузия, Армения, Азербайжан, Сербия, Швейцария жана башка кээ бир өлкөлөрдө белгиленет.

Пиротехника
Жаңы жылды майрамдоодо түрдүү пиротехникалык каражаттар активдүү колдонулат: тарсылдактар, бенгал оттору, жана акыркы он беш жылдыкта — салюттар, ракеталар, рим шам чырактары, чоң жана кичине петардалар ж. б.

Жаңы жылды тосуу үчүн пиротехникалык каражаттарды Азия өлкөлөрү да колдоно башташкан, биринчи кезекте Кытай өлкөсү, анткени, ок дарынын жарылуусунан чыккан катуу үн жана жарыктар заардуу арбактарды, шайтандарды кубалайт деп эсептешкен. Кийинчерээк мындай салт бүткүл дүйнөгө тараган.

Ырым-жырымга байланыштуу ар кайсы өлкөлөрдө эң белгилүү салт — Кытайда пайда болгон Жаңы жыл күнү, күн бою фейерверктерди жагуу жана жардыруу салты болгон. Ок дарынын, петардалардын жана фейерверктердин ойлоп табылганына аз гана убакыт болсо да, Жаңы жылды тосуудагы бака-шака түшүү, үн чыгаруу салтына миңдеген жылдар болгон. Бардыгы Жаңы жыл алдында ар кайсы жактан айдалган шайтандар өзүнө жаңы жай издеп, үйлөргө кирип алып кожоюндарына түрдүү ыңгайсыздыктарды жаратат деген легендадан башталган. Ал эми Жаңы жылды тосуудагы үн чыгаруулар аларды үйдөн айдайт деген ишенимдер бар.

Учурда көптөгөн дүйнө борборлору жана өлкөлөр Жаңы жылга пиротехникалык шоу уюштуруу үчүн миллиондогон долларларды которушат.

Пиротехникалык каражаттарды көп өлчөмдө колдонуу, анын ичинде жашы жете электер тарабынан колдонулушу өрт жана травма алуу коркунучун жаратат, ошондуктан Жаңы жыл түнү өрткө каршы кызматтын жана куткаруучулардын ишинде бул мезгил өтө опурталдуу саналат.

Мындан тышкары акыркы мезгилде (2023) пиротехника менен кошо дрон жана квадрокоптерлер учуруп асманда түрдүү жарык көрүнүштөрүн аткаруу жайылууда.

Христиан литургия жылы
Христиан литургиялык жылдын эрте өнүгүүсү Рим империясы (чыгыш жана батыш) андан соң Византия империясына туура келип, индикация аталган салык системасы экөөндө тең колдонулуп, жылдар 1-сентябрда башталчу. Бул мезгил юлиан календары боюнча Рим империясынын официалдуу Жаңы жыл күнү 1-январь дегенине карабастан, байыркы чиркөө тарабынан 1-сентябрды литургиялык жыл катары уюштурууну түшүндүрө алат, анткени, императорлордун башкаруусунан тышкары, империяларда жыл санагын көрсөтүүнүн негизги каражаты катары болгон. Арты-артынан бөлүүлөр акыр-аягы кээ бир жерлерде өзгөрүүлөргө алып келгенге чейин 1-сентябрь датасы бүткүл христиан дүйнөсүндө көптөгөн кылымдар бою басымдуулук кылып келген.

410-жылдагы Римди талап-тоноодон кийин чыгыш жана батыш менен болгон байланыш жана саякаттоолор начарлайт. Римдеги жана Константинополдогу литургиялык процесстер дайыма эле дал келген эмес, бирок форманы катуу сактоо эч качан чиркөөгө зарыл болгон эмес. Ошондой болсо да, чыгыш менен батыштын негизги өнүгүү чекиттери сакталып калган. Рим жана Константинополь литургиялык календарлары 1054-жылы чыгыш менен батыштын ажырашынан кийин да айкалыша алган. Рим-католикалык жыл менен чыгыш-православ литургиялык календарлардын бөлүнүүсү акыркы бир нече жүз жылдыктарда гана көбөйгөн.

Ушул жүз жылдыктардын ичинде рим-католикалык чиркөө жылы Ыйык Андрей күнүнө жакынкы (30 ноябрь) Адвентанын биринчи күнүнө, жекшембиге жылдырылган. Католикалык чиркөөнүн латын ырымына ылайык литургиялык жыл 25-декабрга чейин мурдагы төртүнчү жекшембиге чейинки (26-ноябрдан 2-декабрга чейин) ишемби күнү 16:00дө башталат. Реформация мезгилине (XVI кылымдын башталышы) жалпы рим-католикалык календары литургиялык ориентацияланган протестанттар календарынын негизи болуп калган, анын ичинде бул литургиялык жаңы жылдык байкоону алган англикандык жана лютерандык чиркөөлөр.

Заманбап чыгыш-православ литургиялык календары — бул байыркы чыгыш өнүгүү циклинин факттык кульминациясы, ошентсе да, ал кийинки тарых жана ыйыктардын турмуш-тиричилигинде негизделген кечиккен толуктоолорду камтыйт. Ал дагы деле 1-сентябрда башталып, жыл сайын Ыйык Кудай Эненин төрөлүшү (8-сентябрь) жана Кресттин Алга Жылдыруусунан (14-сентябрь) Христостун төрөлүшү (Рождество), анын өлүшү жана кайра жаралуусу (Пасха), Асманга учушу жана Ыйык Эне Кудайдын өлүмүнө (Дева Марияны көмүү, 15-август) чейин өтөт. Бул акыркы майрам Рим-католикалык чиркөөсүндө Эне Кудайды көмүү (Успение Богородицы) деген аталышта белгилүү.

Копттук жана эфиопиялык литургиялык календарлар бул системаларга байланышы жок, бирок анын ордуна байыркы египеттик кыдырма календарды юлиан жылына байланыштырган, александриялык календарды колдонушат. Алардын жаңы жылды Нейруз жана Энкутаташта майрамдоосу бекитилген; бирок Индикцияга жакын, 1900 жана 2100 жылдар арасындагы жүздүк циклдин чекитинде алар көпчүлүк жылдардын өтүшүндө 11-сентябрга жана толук жыл алдында 12-сентябрга туура келет.

Европа жаңы жылынын тарыхый даталары
Рим республикасынын жана Рим империясынын жылдарында, ар бир консул биринчи кызматына киришкенде башталган. Болжолдуу б. з. ч. 222-жылдын 1-майына чейин болушу мүмкүн, б. з. ч. 222-жылдын 15-мартынан тартып 154-жылга чейин жана 153-жылдын 1-январы. Биздин заманга чейин 45-жылы Юлий Цезардын жаңы юлиан календары иштеп баштаганда, Сенат 1-январды жылдын биринчи күнү деп бекиткен. Ал убакта бул дата жарандык кызматтарды ээлей тургандар, официалдык кызматтарды ээлешкен убак болуп, ошондой эле бул дата рим сенатынын жыл сайын өтүүчү чакырылышынын датасы болгон. Бул жарандык жаңы жыл Рим империясынын бардык аймагында иштеген, чыгышта жана батышта, кайсы жерде юлиан календары уланбасын, анын жашоо мезгилинде, андан кийин дагы болгон.

5—10-кылымдарда Англияда англичандардын, сакстардын жана викингтердин басып кирүүсүнөн бул аймакты тарыхка чейинки доорго тарткан. Христианчылыктын келиши юлиан календарын алып келгени менен, башында аны колдонуу биринчи ирет чиркөөгө кызмат кылууну түшүндүргөн. 1066-жылы Вильгельм Жеңип Алуучу корол болгондон кийин, ал 1-январды жарандык жаңы жыл деп жарыялоого буйрук берген. Бирок, кийинчерээк Англия жана Шотландия жаңы жылды 25-мартта майрамдоо үчүн Европанын көпчүлүк аймагына кошулган.

Орто кылымдарда Европада юлиан жылынын башталышы катарында Рим-католикалык чиркөөлөрдө бир нече белгилүү майрамдар колдонулган:

Модерн же сүннөткө отургузуу стилиндеги даталоодо жаңы жыл 1-январда башталган, Христосту сүннөткө отургузуу майрамында.
Жакшы айтуу же Леди күнүнүн стилинде даталоодо жаңы жыл 25-мартта башталган, Жакшы айтуу майрамында (салттуу Айым Күнү аталчу). Бул дата орто кылымдарда жана андан кийин да Европанын көпчүлүк бөлүктөрүндө колдонулган.

Шотландия модерн стилиндеги жаңы жылы 1600-жылдын 1-январында белгиленчү шотландиялык парламент тарабынан 1599-жылдын 17-декабрында кабыл алынган мыйзам боюнча өткөн. 1603-жылы королдук такка Джеймс VI жана I келиши менен шотландиялык жана англиялык королдук таажылардын бириктирилишине карабастан, ошондой эле 1707-жылы королдуктардын бириктирилишине карабастан, 1750-жылы календарь жөнүндөгү мыйзамдын (жаңы стиль) кабыл алынганына чейин Англия 25-мартты колдонуп келген. Бул мыйзам бүткүл Улуу Британиянын григориан календарын колдонууга өткөрүп, ошону менен бирге жарандык жаңы жылды 1-январга чейин деп аныктаган (Шотландиядан тышкары). Ал күчүнө 1752-жылдын 3-сентябрында (же 14) кирген. Бирок, Улуу Британиядагы салык жылы 6-апрелде (25-март + 12 күн), дагы деле юлиан календарын жана жаңы жылдык мурасын чагылдырып келген — толук жылдагы айырмачылыктар 1900-жылга эмес, 1800-жылга туураланган.

Пасха стилинде даталоодо жаңы жыл Улуу ишембиде (Пасхага бир күн калганда) же кээде Кумардуу жумада башталчу. Бул бардык Европада колдонулган, өзгөчө Францияда 11—16-кылымдар аралыгында. Системанын кемчилиги Пасха майрамынын күнү жылып турганында болуп, бир эле дата бир жылда эки жолу кезикчү; бул эки окуялар «Пасхага чейин» жана «Пасхадан кийин» деп бөлүштүрүлгөн.
Рождество же рождестволук стилинде жаңы жыл 25-декабрда башталган. Бул Германия жана Англияда 13-кылымга чейин колдонулган, ал эми Испанияда 14—16-кылымдар арасында.

Түштүк күн-түндүн теңелүү күнү (негизинен 22-сентябрь) Француз республикалык календарында «Жаңы жыл» болуп, 1753-жылдан тарта 1805-жылга чейин пайдаланылган. Бул «primidi Vendémiaire» күнү болгон, биринчи айдын биринчи күнү.

1-январдын кабыл алынышы
1-январь универсалдуу же стандарттык жарандык жылдын башталышы болуп калганга чейин көп убакыт өткөн. 1-январды жаңы жылдын башталышы катары кабыл алуунун жылдары кийинкидей:

Өлкө
Жылдын башталышы

Венеция1522

Швеция1529

Ыйык Рим империясы (~ Германия)1544

Испания, Португалия, Польша1556

Пруссия, Дания жана Норвегия1559

Франция (Карл IX Руссильон эдиктисине ылайык)1564

Түштүк Нидерланд1576

Лотарингия1579

Голландия республикасы1583

Шотландия1600

Посполитая речи (~ Белоруссия, Латвия, Литва, Польша, Украина)1362

Россия империясы (~ ошондой эле Украина)1700

Тоскана1721

Улуу Британия, Ирландия жана Британия империясы Шотландиядан тышкары1752

Япония1873

Кытай1912

Греция1923

Турция1926

Таиланд1941

Венеция республикасынын 1797-жылы ураганга чейин 1-март жыл эсебинин биринчи күнү болгон, Россияда болсо — 988-жылдан баштап 1492-жылга чейин (Anno Mundi 7000 византия календары боюнча). 1700-жылы падыша Петр I буйругу менен 1699-жылдын декабрь айындагы Anno Domini нотациясын кабыл алганга чейин 1492-жылдан баштап Россияда 1-сентябрь пайдаланылган.

Саат алкактары
Жер шарын саат алкактарына (убакыт зоналарына) бөлүштүрүүнүн натыйжасында жаңы жыл жер шары боюнча жылып турат, анткени күндүн башталышы жаңы жылды билдирет.

Жаны жыл убакыт зонасын эске алганда Тынч океанда башаталат, аны эң биринчи Лайн аралдарындагы Кирибати Республикасы тосот (UTC+14 убакыт зонасы). Эң кеч тоскондор Американын Мидуэй жана Ниуэ аралдарындагы Самое мамлекети (UTC−11 убакыт зонасы) — Кирибатиде бул убакта 2 январь түнкү саат 1 болот. Кээ бир өлкөлөр жаңы жылды ай календары боюнча тосот.

Жаңы жылды билдирүүчү эл аралык даталардын өзгөрүү сызыгынан батышты карай биринчи саат алкагы Кирибати мамлекетинин бөлүгү болгон Лайн аралдарында жайгашып, Гринвич боюнча 14 саатка эрте саат алкагына ээ. Калган бардык саат алкактары 1ден 25 саатка чейин, көбүнчө муруңку күнгө артта калат (31-декабрь).; Америкалык Самоеда жана Мидуэде 30-декабрь дагы деле 23:00. Булар жаңы жылды эң акыркы тоскон калк жашаган аймактар. Бирок, киши жашабаган АКШнын алыскы аймактары, Хауленд жана Бейкер аралдары бүткүл дүйнөлүк координацияланган убакыттан 12 саат артта турган саат алкактары деп аныкталган, 1-январь келе турган акыркы жерлер. Бул анча чоң эмес коралл аралдары болжолдуу Гаваи менен Австралиянын жарым жолунда, орточо Лайн аралдарынан батышты карай 1609 чакырым алыстыкта. Хауленд аралдарына жаңы жыл келгенде, Кирибатидеги Лайн аралдарында убакыт 2-январь саат таңкы 2 болот (Географиялык координаталар).

Түндүк жарым шардагы жаңы жыл

Рош ха-Шана (ивритче «жыл башчысы») — жети күндүк жаратуунун кульминациясын жана Кудайдын өз дүйнөсүндө жаңылануусун белгилөөчү еврейдик эки күндүк майрам. Бул күндө майрамдын жана өзүн-өзү анализдөө элементтери бар, анткени, Кудай жараткандарын баалап, бүткүл адамдардын жана жараткандарынын тагдырын жаңы жылда аныктайт деп саналат. Еврей салтында бал — ширин жаңы жылдын символу катары колдонулат. Салттуу сый тамак учурунда алманын кесиндилерин балга малып, бата берүү менен жешет. Рош ха-Шананын кээ бир сүрөттөрүндө майрамды билдирген бал жана алма түшүрүлгөн. Ал эми кээ бир чогулуштарда Жаңы жылды тосуу үчүн бал талчаларын таратышат.
Пакистандын Читрал аймагында жана Индиянын кээ бир бөлүктөрүндө жылдын башталышын билдирген Патана калаштар өзүнүн Чоумус майрамын майрамдашат.
Марваридеги (Тхапна) жаңы жыл Ашвин айындагы Кришна Пакша акыркы күнү, ошондой эле Ашвин индуисттик календарындагы акыркы күн болгон Дивали майрамынын күнүндө белгиленет.
Гуджаратидеги (Бесту/Нао Варас) жаңы жыл Дивали фестивалынан кийинки күнү майрамдалат (ай календарына жараша күз мезгилинин ортосунда — октябрь же ноябрь айларында болот). Гуджаратидеги жаңы жыл судекамдын синоними, башкача айтканда Картик айынын шукла пакша биринчи күнү, бул күн гуджарат ай календарынын биринчи айынын биринчи күнү эсептелинет. Көпчүлүк башка индустар Жаңы жылды жазында майрамдайт. Жаңы финансы жылынын башталышын белгилөө үчүн дүйнөдөгү гуджарати жамааттар жаңы жылды Дивалиден кийин майрамдайт.
Сиккимдер Лосар аталган жаңы жылын өткөрүшөт.
Непал доор жаңы жылы чыныгы Непалды түзгөн аймактарда майрамдалат. Дивали фестивалынан төрт күн өткөн соң жаңы жыл келет. Официалдуу календар катары 19-кылымдын жарымына чейин колдонулган. Ошого карабастан, бул жаңы жыл Непалдагы невар жамаатында дагы деле майрамдалат.
Кээ бир нео-бутпарастар жаңы жыл катары өзүнүн Самайна интерпретацияланган майрамын майрамдайт (болжолдуу 1-ноябрда өткөрүлүүчү байыркы келттер фестивалы), ал жыл дөңгөлөгүнүн жаңы циклин билдирип, башка календарь колдонбосо да, майрам ушул күнү башталат.

Декабрь

Индиянын түндүк-чыгышындагы Мизо өзүлөрүнүн Павл Кут майрамын декабрда тосушат.
Инуиттер, алеуттар жана юпиктер Квиасуквик майрамын жаңы жыл катары белгилешет. Бул Рождество майрамынын алдыңкы күнү болот.

Өзгөрмө жаңы жыл

Ислам жаңы жылы Мухаррамда келет. Ислам календары болжолдуу 354 күндү түзгөн 12 ай айларында негизделгендиктен жаңы жыл григориан календарына салыштырмалуу ар бир жылда орточо 11 күн эрте келет, ал эми эки ислам жаңы жылы григориан календары боюнча 2008-жылы болгон.
«Жыл ачылышы» (байыркы египетче: Wp [t] Rnpt), негизинен Wep Renpet деп транскрипцияланган, байыркы Египет жаңы жылы болгон. Алгач бул Нилдин жыл сайын өтүүчү ташкынын баштапкы баскычтарында болуучу Сириустун түнкү асманга кайтышынан болушу өңдөнөт. Бирок египет календарында рим императору Август тарабынан реформалоосуна чейин толук жылдын жоктугуна байланыштуу, майрам күн жылынын өтүшү менен акырындык менен эки же үч 1460-жылкы жүздүк циклдарда кайталанып турган.

Айлар же мезгилдер боюнча
Кыргыздардын жаңы жылы «Нооруз» болгондой эле, төмөндө ар кайсы элдердин жаңы жылды кайсы айларда салттуу майрамдашы баяндалат, ал эми «жарандык жаңы жыл» көпчүлүк өлкөлөрдө 1-январда белгиленет, бул эки түшүнүктү алмаштырбайлы.

Январь

1-январь: Көптөгөн өлкөлөрдө колдонулуучу григориан календары боюнча жарандык жылдын биринчи күнү.

Батышта кеңири жайылган ой-пикирге карабастан 1-январдагы жарандык Жаңы жыл православ христиандардын диний майрамы эмес. Православдык календарь Жаңы жылды тутууну карабайт. 1-январь өзү диний майрам, бирок бул Христостун сүннөткө отургузуу (анын төрөлгөнүнөн кийинки жетинчи күн) жана ыйыктарды эскерүү майрамы болгон үчүн гана. Бирок литургиялык (литургия - христиандардын негизги кудайга кызмат кылуу жөрөлгөсү) календарь 1-сентябрда башталганы менен, жаңы циклдин башталышы менен байланышкан диний ырым-жырымдар жок. Ошондой болсо да православдык элдер жарандык Жаңы жылды майрамдоону уюштурушу толук мүмкүн. Кайра каралган юлиан календарын колдонгондор (григориан календары менен датаны синхронизациялаган), анын ичинде Болгария, Кипр, Египет, Греция, Румыния, Сирия жана Турциялар 1-январда диний дагы, жарандык дагы майрамдарды белгилешет. Башка өлкөлөрдөгү юлиан календарын колдонгон православ чиркөөлөрү, анын ичинде Россия, Грузия, Израиль, Македония Республикасы, Сербия, Черногория жана Украинада жарандык жаңы жыл 1-январда жарандык календары менен белгиленет, ал эми ошол эле диний майрамдар 14-январда григориан календары (башкача айтканда юлиандын 1-январы) менен литургиялык календарга ылайык өтөт.

Япон Жаңы жылы (正月, Shōgatsu) учурда 1-январда белгиленип 3-январга, кээ бир булактар Shōgatsu 6-январга чейин созулат деп ырасташат. Мэйдзини (саясый, аскер жана социалдык-экономикалык реформалар комплекси) реставрациялаганына 5 жыл болгон соң 1873-жылы Япония григориан календарын кабыл алган.
Саамалар (көп сандуу финн-угорск эли) Ođđajagemánnu майрамдашкан.

Чыгыш азиялык жаңы жыл

Кытай Жаңы жылы, Ай Жаңы жылы аталышта дагы белгилүү болуп, жыл сайын биринчи ай айындагы айдын жаңырышында, жаздын башында (Личунь) болот. Так датасы григориан календары боюнча 21-январь менен 21-февралдын ортосундагы каалаган күнгө туш болушу мүмкүн. Салтка ылайык жылдар жаныбарлар менен берилген Жердин он эки бутактарынын жана беш элементке туура келген Ааламдын он сөңгөгүнүн биринде белгиленчү. Бул комбинация ар 60 жыл сайын кайталанат. Кытайлардын эң маанилүү жылдык майрамы.
Кореялыктардын жаңы жылы Соллаль (Seollal) же Ай Жаңы жылы. 1-январь жылдын биринчи күнү болгону менен, ай календарынын биринчи күнү болгон Соллаль майрамы кореялыктар үчүн көбүрөөк мааниге ээ. Ай Жаңы жылын белгилөө жыл бою ийгилик алып келип, шайтандарды кубалайт деп саналат. Ошондуктан кореяда жаңы жыл түнү көбүнчө фейерверк эмес, чоң асма коңгуроону уруп үн чыгарат.
Вьетнам Жаңы жылы Tết Nguyên Đán аталып, кытайлыктардын ай календарына окшош болгондуктан тосуу күнү да көп учурда бирдей.
Тибет Жаңы жылы Лосар, январ жана март айларынын аралыгындагы мезгилге туш келет.

Март

Вавилон жаңы жылы түндүк күн-түндүн теңелүүсүнөн кийин биринчи айдын жаңырышынан башталган. Байыркы салтанаттар он бир күн созулган.
Нава варша Индиянын ар кайсы аймактарында март айынан апрельге чейинки убакыт аралыгында белгиленет.
Иран жаңы жылы Нооруз (Навруз) аталып, түндүккө күн-түндүн теңелүү учурунда (жазгы күн-түндүн теңелүүсү) болот, негизинен 20-21-март күндөрү. Зороастриялык жаңы жыл Иран жаңы жылы менен туура келип, Индиядагы парстар (Иран тектүү калк) жана дүйнөдөгү бардык зороастриялыктар майрамдашат. Бахаи календарында жаңы жыл 20 же 21 марттагы жазгы күн-түндүн теңелүүсүнө туура келип Навруз аталат. Ирандын бул салты Борбордук Азия өлкөлөрүнө тараган, анын ичинде Казакстан, Кыргызстан, Өзбекстан, Тажикстан жана башкалар бар. Негизинен 21-мартта белгиленет.
Сака календарынын негизиндеги (балия яван календары) Балия жаны жылы Nyepi аталат, жана ал Балидеги ай жаңы жылына туура келет (болжолдуу мартта). Бул тынчтык, орозо жана медитация күнү: өзүн-өзү рефлекциялоо үчүн, таңкы алтыдан кийинки күндүн таңкы алтысына чейин тутулган Ньепи күнү. Ньепи — көбүнчө индуисттик майрам болсо да, Балинин индуисттик эмес элдери да жарандарга сый-урмат көрсөтүү менен үн катпоо күнүн карманышат.
Угади (Телугу: ఉగాది , Каннада: ಯುಗಾದಿ ); Теллугу жана Каннададагы жаңы жыл негизи март же апрель айларына туура келет. Бул айларда Индиянын түштүгүндөгү Андхра-Прадеш, Телангана жана Карнатака штатынын жашоочулары жаңы жылды тосушат. Жаңы жылдын биринчи айы — Чайтра Маса аталат.
Кашмир календарында Наврех жаңы жылы март-апрелде белгилешет. Кашмир браминдеринин бул ыйык майрамы бир нече миң жылдан бери белгиленүүдө.
Гуди Падва майрамы Махараштры адамдары тарабынан индуисттер жылынын биринчи күнү катары Индияда майрамдалат, ал эми Санскар Падва Гоада майрамдашат. Бул күн март-апрель айларында болуп, Угади менен туура келет.
Sindhi фестивалы Cheti Chand тарабынан Угади жаңы жыл тоскон сыяктуу майрамдалат.
Телемит жаңы жылы шартка ылайык 1904-жылкы Жаңы Эондун башталыш элесине арналып Ра-Гор-Хутаны чыгаруу менен 20 мартта (же кээ бир маалыматтар боюнча 8 апрелде) белгиленет.

Апрель

Халдей-вавилондук Kha b'Nissan же Resha d'Sheeta аталган жаңы жыл, 1-апрелге туура келет.
20-мартта башталган Телемиттик жаңы жылды майрамдоо негизи бир айлык мезгилден кийин 10-апрелде аяктайт (официалдуу жаңы жыл). Бул бир айлык мезгилди көпчүлүгү Жогорку Ыйык Күндөр аташып 8, 9 жана 10-апрелдеги тутуу мезгилдери менен аяктап, 1904-жылдагы Алистер Кроули Мыйзам Китебин жазуу үч күнүнө тушташ.

Апрелдин ортосу (түндүк жарым шардагы жаз)
Түштүк жана Түштүк-Чыгыш Азиянын көптөгөн календарларында жаңы жыл жаздын башталышын белгилеп 13-15-апрелдерге туш болот.

Пакистандагы жана Индиядагы Балоч (Baloch) индуисттик эли алардын Saaldar календарына ылайык Daardans айындагы Беге Рох (Bege Roch) аталган жаңы жылды майрамдашат.
Тамил жаңы жылы Читраинин биринчи числосунда (சித்திரை [13, 14 же 15-апрель]) түштүк индиядагы Тамил Наду штатында майрамдалат. Читрай Тирувижа майрамы Мадурай шаарындагы Минакши храмында өтөт. Ошондой эле Читраи Порукаатчи аталыштагы ири көргөзмө өткөрүлөт. Түштүк Тамил Надунун кээ бир аймактарында аны Читраи Вишу деп да аташат. Индуисттик үйлөрдө күн майрам катары белгиленип, үйлөрдүн босогосу коламалар (оймолор) менен кооздолгон.
Пенджаби жана Сикх Вайсакхиде 14-апрелде белгиленип, Пенджабиде нанакшахи аталган өзүлөрүнүн календарына ылайык болот.
Непалдагы жаңы жыл Байсакх Байсахтын биринчи числосунда өтөт (12–15-апрель). Непалда Викрам Самват официалдуу календар катары жүрөт (Непал доорунун жаңы жылы менен алмаштырбайлы).
Химачал-Прадештеги Догра эли өзүнүн Чайтти жаңы жылын Чайтра айында өткөрүшөт.
Майтхили жаңы жылы же Джуд-Шиталь дагы ушул күндөргө туш келет. Ал дүйнөдөгү бардык майтхили эли тарабынан майрамдалат.
Ассам жаңы жылы (Ронгали Биху или Бохаг Биху) 14 же 15-апрелде Индиянын Ассам штатында өтөт.
Бенгал жаңы жылы Индиянын Батыш Бенгалия жана Трипура штаттарында Бойшахтын 1-числосунда (14 же 15-апрель) белгиленет.
Одиа жаңы жылы (Вишува Санкранти) Индиянын Одиша штатында 14-апрелде жүрөт. Башкача аталыштары: Вишува Санкрати же Пана Санкранти.
Манипур же Чейруба жаңы жылы 14-апрелде Индиянын Манипур штатында болот.
Сингал жаңы жылы күн жылдызы Мина Рашиядан (Балыктар үйү) Меша Рашияга өткөндө (Кой үйү) түшүм майрамы менен өткөрүлөт (бак айында). Шри-Ланканын жашоочулары өзүнүн улуттук жаңы жылы сингалча «Алут Авурудда» жана тамилче «Путтханду» майрамын майрамдашат.
Малаяли жаңы жылы түштүк индиянын Керала штатында апрелдин ортосунда белгиленет.
Тулу тилинде сүйлөгөн Картанакинин батыш аймактарында жаңы жыл көбүнчө 14 же 15-апрелде тамил/малай жаңы жылдары менен бирге өткөрүлөт, бирок башка аймактарында көбүн эсе Гуди Падва күнү, Махараштра жаңы жылы белгиленет. Картанакинин түштүк-батышындагы Кодагуда Югади (марттагы Гуди Падвага ылайык), ошондой эле Бису (болжолдуу 14 же 15-апрелге ылайык келген Вишу) жаңы жылы катары белгилешет.
Көптөгөн Түштүк-Чыгыш Азия өлкөлөрүндө, ай-күн календары боюнча 11-айдын ай толушундагы суу фестивалы ушундай жаңы жылдык майрамдардын формасы болот. Фестивалдын датасы алгач астрологиялык эсептер аркылуу коюлуп, учурда болсо апрелдин 13нөн 15не чейики числосуна коюлган. Салтка ылайык адамдар сый-урмат катары акырындан суу чачышып, бирок жаңы жылдан кийин Түштүк-Чыгыш Азияда эң ысык ай болгондуктан көптөгөн адамдар акыр-аягы бейтааныш, өтүп бараткан же унаада отурган адамдарга майрам чегинде үстүнөн бутуна чейин суу чачышат. Фестивалдын ар бир өлкөгө таандык түрдүү аталыштары бар:

Бирмада Тингьян.
Тайландда Сонгкран.
Лаосто Пи Май Лао.
Камбоджиде Чаул Чнам Тмей.
жана башкалар.

Июнь

Кутчи элдеринин жаңы жылы Ашадхи-Биджте келет, башкача айтканда индуисттик календарь боюнча Ашадха айынын шукла-пакшанын 2-күнүндө. Ал эми көпчүлүк аймагын чөлдөр ээлеген Катча жашоочулары бул күндү Кутча жаан-чачындарынын башталышы менен байланыштырышат. Аашад индуисттик календарь айы негизи 22-июнда башталып, 22-июлда аяктайт.
Одунде фестивалы — бул июнь айынын экинчи жекшембисиндеги майрам, мында «Одунде» сөзү нигериянын йорубе тилинде «Жаңы жылыңар менен» дегенди билдирет.
Сенегалдын серер элдеринин Ксой (англисче xooy) жөрөлгөсү Гамбия жана Мавританиянын серер (serer) жаңы жылын билдирет.
Догон дининдеги Було майрамы догондордун жаңы жыл майрамын белгилейт.

Сентябрь

Копттук Нейруз жаңы жылы рим императору Август тарабынан өзүнүн календарын реформалагандан кийинки байыркы египет жаңы жылынын уландысы. Анын Тота 1 датасы юлиан календары боюнча 29-августка туура келет, юлиан календарынын толук жылдан муруңку жылынан тышкаркысы, анда бул күн кийинки күнү болот. Григориан календарынан алынып салынган толук жылдар (орусча високосный год) учурда 11 же 12-сентябрга туура келет дегенди билдирет, бирок 1900-жылга чейин же 2100-жылдан кийин ар башка күндөрү.
Энкутаташ — эфиопия жаңы жылы, Нейруз күнү белгиленген күнү өткөрүлөт.
1783-жылдан 1805-жылга чейин, жана 1871-жылы Париж Коммуннасынын алдында аз убакыт иштеген Француз революциялык календары боюнча жаңы жыл түштүк багыттагы күн-түндүн теңелүүсүнө туура келген (22, 23 же 24-сентябрь).

Дагы караңыз

Жаны жыл жонундо ырлар
Жаңы жыл жонундо саламдашуу