«Жай мезгили: баяндалышы, мүнөздөмөлөр, түрлөрү» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Жай — жаз менен күздүн ортосундагы, төрт жыл мезгилдеринин бири. Жай мезгили жылдагы айлана-чөйрөнүн эң жогорку температурасы менен айырмаланат. Жайкы күндүн турушунда күн — эң узак жана түн — эң кыска.

Жай мезгили үч айдан турат: Түндүк жарым шарда — июнь (кулжа), июль (теке) жана август (баш оона) айлары, ал эми түштүк жарым шарда — декабрь (бештин айы), январь (үчтүн айы) жана февраль (бирдин айы) айлары.

Жай мезгили эс алуу, каникулдар, саякаттоолор, сууга түшүүлөр, табияттын ачык түстөрү менен ассоциацияланат.

Жалпы маалымат
Окуучулар жайкы эс алууга тарашып, ата-энелер жайкы эмгек өргүүлөрүнө чыгышат. Жай мезгили — саякаттын, эс алуунун мезгили. Ысык-көл, тоолор, токойлор, шишкебек, чоң-ата, чоң-эне, лагерь, чиркей, дарбыз, аллергия, күнгө күйүү, футболка, кепка — мунун баары жай мезгили десек да болот. Барыбыз болбосок да, көбүнчөбүз санаторийлерге жолдомолорду алып, кээ бирлерибиз чет өлкөлөргө чыгып, балдар лагерлерге жөнөшүп, кийим-кечектерди баштыктарга салып, ал гана эмес, ит-мышыктарыбызды кошо эс алууга алып, ызылдаган шаардан чыгып, табигый таза аба, кымыз жыттанган жайлоолорго кетебиз!

Жай, көл жээктеги эс алуу

Ал эми орто мектепти бүткөн окуучулар ар кайсы окуу-жайларга тапшыруу үчүн кам көрүшүп, документ чогултуп, тест берип иши кылып "Кантип кесип тандоо керек" деген суроого жооп издешип, кайсы окууга тапшырсам деп турган чактары, бирок эми бул жалаң гана жай мезгилине тиешелүү эмес. Айрым адамдар, өзгөчө окуучу-студенттер туризм тармагында иштешип, акча табуунун үстүндө болот.

Астрономиялык жай
Жер кыртышынын мезгилдик өзгөрүүлөрү жердин күндү бир жылда айланып чыгуусу жана жердин орбиталдык огунун жантаюуусу менен шартталат.

Астрономиялык көз карашта жай — бул жайкы күндүн турушу менен күзгү күн-түндүн теңелүү ортосундагы мезгил болуп, түндүк жарым шарда 20(21)-июндан тартып 22(23)-сентябрга чейин созулат, ал эми түштүк жарым шарда 21(22)-декабрдан тартып 20(21)-мартка чейин болот. Түндүк жарым шарда жай мезгили болжол менен 93,6 суткага жетет, түштүк жарым шарда — 89 сутка.

Климаттык жай
Ар башка географиялык алкактарда күндүн нурларынын бирдей эмес тийгенине байланыштуу, жай мезгили кыш мезгилине караганда ар кандай деңгээлде айырмаланып турат.

Кеңдиктин кеңейүүсү менен күндүзгү убакыттын узундугу жай жана кыш мезгилдериндеги айырмалары жогорулайт да, жер шарынын уюлдарында (полюстарында) бул айырма максимумга жетип, ал жакта жайкысын күн 6 ай бою горизонтко кирбей, тийип тура берет.

Гидрометеокызматчылар абанын орточо температурасы +15 градустан өтүп, жогорулай баштаганда жай мезгили келип, абанын орточо температурасы ошол эле +15 градустан төмөндөй баштаганда жай мезгилинин аяктаганы болот дешет. Ошондой эле, жай мезгилинин келиши катары түнкү үшүк жүрүүлөрдүн токтошу да кабар берет, ал эми жай мезгилинин аякташы, кайра эле түнкү үшүк жүрүүлөрдүн башталышы жүйөлүү себеп катары эл ичинде пайдаланылат.

Ал эми тропикалык жана экватордук алкактарда жылы бою жый мезгили болот. Албетте, жаан-чачындар жүрүп турат. Жылы бою жай болгон кандай сонун, бирок, айрым адистердин айтуусу боюнча жылы бою жай болгондо адам тажап кетет имиш, ушул себептен бардыгы тең салмакта болгону жакшы делет.

Жай, табият, тоолор

Календарлык жай
Кыргызстанда календарлык жай 1-июндан 31-августка чейин созулуп, айтып өткөндөй эле, үч айдан турат — июнь, июль жана август айлары.

Кыргыздарда жай чилдеси кийинкидей бөлүнөт:

Чымыран
Буулан-дуулан
Толгон (мийзам)
Саратан
Сайроон

Кыргызча мезгил, ай бөлүкчөлөрү жөнүндө макаласын караңыз.

Кошумча
Жылдыздар төлгөсүндөгү бул айда төрөлгөн зодиак белгилери: Эгиздер, Бөйөн, Арстан жана анча-мынча Бийкеч жылдызы дагы кирип кетет.

Жай мезгили жаз мезгилиндей эле айыл аймактарындагы адамдар үчүн эмгектенүүнүн мезгили: дыйкандар ар түрдүү жай мезгилине бир нече жолу түшүм алуучу өсүмдүктөрдү сээп, чөп чабып, себилген өсүмдүктөрдү сугарып, малдын кышкы камын көрүп, ал эми малдар болсо жайлоолордо болушат.

Аба-ырайы жай мезгилинде көбүнчө ысык, бирок жаан-чачындар дагы болот, жайкы жаан чачындар өзгөчө кооз болуп, деги эле табияттын түркүм кооздуктары жай мезгилинде абдан жакшы байкалат. Бак-дарактарды жалбырактар каптап, айлана жашыл түсү басымдуулук кылган түстөргө боёлот. Байдылда Сарногоевдин «Жай түнү» аттуу ыр саптары буга жакшы мисал.

Жай мезгилиндеги Кыргызстан майрамдары: 1-июнь эл аралык балдарды коргоо күнү, 5-июнь айлана-чөйрөнү коргоонун бүткүл дүйнөлүк күнү, 15-июнь өрткө каршы кызматкерлеринин күнү, 23-июнь мамлекеттик ишмерлер күнү, 1-июль медицина кызматкерлеринин майрамы, 31-август — Эгемендүүлүк күнү.

Жай мезгилинде түрдүү респиратордук оору-сыркоолор азаят, мунун себеби абанын нымдуулугунун көбөйүүсүнөн улам. Ал эми нымдуулук, өсүмдүктөрдүн жалбырактары чыгарган буудан, жаан-чачындан, көлдөрдүн буулануусунан, мөңгүнүн эришинен улам жогорулайт. Ошол эле убакта, түрдүү уулануулар жогорулайт, мунун себеби көбүн эсе таза эмес жер-жемиштерди жегендиктен. Ушуга байланыштуу диарея оорусу айрыкча балдар арасында көп кездешет.

Дагы караңыз

Кыш мезгили