Январь: айдын баяндалышы, мүнөздөмөлөрү, тарыхы макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Январь (латынча januarius mensis «Янус айы») — Юлиан жана григориан календарларындагы жылдын биринчи айы, Цезардын март айынан башталган реформасына чейин башталган эски римдик жылдын он биринчи айы. Узактыгы 31 күн болгон жети айдын бири. Жердин Түндүк жарым шарынын көпчүлүк бөлүгүндөгү жылдын орточо эң муздак айы, жана Түштүк жарым шарынын көпчүлүк аймагындагы жылдын эң жылуу айы.

Заманбап доордо григориан календары боюнча 20-январга чейин Күн Жаачы топ жылдызында болот, 20-январдан кийин — Текечер топ жылдызында (кээ бир маалыматтар боюнча — 19-январь).

Баяндалышы
Январь айында кайчы тумшук чымчыктар (латынча loxia, орусча клёст) ийне жалбырактуу дарактарда уяларын жасап башташат. Багыш менен бугу мүйүздөрүн ташташат.

Кыргыз элдик жылнаама (календарь) боюнча январь айынын кыргызча аталышы — үчтүн айы, бөлүкчөсү — тогуз тогоол (Караңыз: кыргызча мезгил, ай бөлүкчөлөрү). Түндүк жарым шарда кыш мезгилинин жана түштүк жарым шарда жай мезгилинин экинчи айы.

Тарыхы жана этимология
Январь айы өзүнүн аталышын римдик эки жүздүү убакыт, эшиктер жана дарбазалар кудайы Янустун (januarius) ысымынан алган (караңыз: жаңы жыл).

Бул айдын аталышы символдук түрдө «жылга эшик» же «жыл эшиги» (латынча ianua — «эшик») дегенди билдирет. Салттуу оригиналдуу римдик жылнаама 10 айдан туруп, кышсыз 304 күнгө ээ болчу, кыш мезгилин «айсыз» убакыт деп санашчу. Болжолдуу биздин заманга чейинки 713-жылы Ромулдун жарым мифтик жолун жолдоочусу, падыша Нума Помпилий уламышка ылайык жылнаама стандарттык күн жылына (365 күн) тең болуусу үчүн январь жана февраль айларын кошуп, январь жылдын биринчи айы болуусун каалаган имиш, мурда эски римдик жылнаамада март айы жылдын биринчи айы болгон. Биздин заманга чейин 153-жылдын 1-майында жана 15-мартында кызматка киришкен эки консулдун ысымдары белгилүү, булардан кийин кызматка киришүү 1-январда жүрүп турган, демек, мындан улам ошол кезде эле январь айы болгон экен.

Орто кылымдык Европада жылдын башталышын эсептөө үчүн ар кандай даталар колдонулган, анын ичинде, 25-март, 25-декабрь, 1-март (Рустарда, 1492-жылга чейин), 1-сентябрь (Византияда). Ошого карабастан, орто кылымдык календарларда дагы деле январдан декабрга чейин он эки мамычадан турган айларга бөлүүнүн римдик ыкмасы колдонулган. XVI жүз жылдыктан баштап европалык өлкөлөр официалдуу түрдө 1-январды Жаңы жылдын башталышы катары кабыл ала баштайт, бул даталоону кээде «сүннөт стили» деп дагы аташат, анткени, 1-январга Христостун сүннөт күнү туура келген, муну 25-декабрдагы Рождество датасынан эсептелинген 8-күн болгон.

Январдын тарыхый аталыштары Wulf-monath («карышкыр айы») аталган саксондук белгилениши жана Карл улуу тарабынан берилген Wintarmanoth (кышкы/муздак ай) аталыштарын камтыйт.

Башка тилдерде
Европанын көпчүлүк тилдеринде жылдын биринчи айынын аталышы латын салтына туура келет. Бирок, бир нече өзгөчөлүктөр бар.

Фин тилинде tammikuu аталат, башкача айтканда «эмен айы», бирок, аталыштын алгачкы мааниси «кыштын өзөк айы» делген, анткени, tammi сөзү мурда «өзөк»  дегенди билдирген. Чех тилинде leden аталат, башкача айтканда «муздуу, муздак». Украинче — сiчень, хорватча — siječanj, «кыйуу, кесүү» деген мааниде, дарактарды отунга кыйуу же мурда бул убакта аймактарды жазында жер айдоо максатында дүмүрлөрдөн тазалоо жүргүзүлгөн, балким ошол мааниде айтылгандыр. Белорусс тилинде январь — студзень, студзіць сөзүнөн — суук деген мааниде. Саам тилинде ođđajagimánnu, «жаңы жылдык ай» дегенди билдирет. Түркчө — ocak — «меш». Литва тилинде sausu сөзүнөн (кургак) sausis аталат, анткени, бул мезгилде Литвада «кургак» аталган терең, эрибеген карлар көптүк кылат.

Заманбап кытай жана япон тилдеринде григориан календарынын айлары сандар менен гана белгиленет, мисалы, январь — «биринчи ай», февраль — «экинчи ай» ж. б.

Январь айынын символдору

Кытай салтында январдын символу катары япон көк өрүгү саналат.
Япондордогу январдын гүл эмблемасы — камелия.

Майрамдар

1-январь — Жаңы жыл; Кубаны бошотуу күнү; Камерундун көз карандысыздык күнү; Дүйнөлүк тынчтык күн
2-январь — Ыйык Бертольд күнү (Швейцария)
5-январь — Зерван-Каран майрамы (зороастризм); Туциндан (Босния, Черногория, Сербиянын майрамы)
6-январь — Армениядагы рождество, Йоль — Исландиядагы кыштын ортосунун майрамы, Ямайкадагы марундардын майрамы
7-январь — Россиядагы «эски стилди» кармангандардын рождество майрамы.
8-январь — Грециядагы Гинайкратия
9-январь — Сербия республикасынын күнү; Рауд күчтүүнүн күнү
11-январь —  Бүткүл дүйнөлүк ыраазычылык күнү; Албания Республикасынын күнү
13-январь — Швециядагы Ыйык Камчы күнү
14-январь — Орус элинин эски жаңы жылы
15-январь — Эл аралык Хорватияны таануу күнү
16-январь — АКШда дин эркиндигинин күнү; Аргентинада карнавал; Бүткүл дүйнөлүк Битлз (англисче Beatles) күнү
17-январь — Ыйык Антонио күнү
18-январь — Тунистеги революция күнү; Перудагы Лиманын түптөлүү жумалыгы
19-январь — Беларусиядагы куткаруучулар күнү; Исландиядагыөмүрлүк жар күнү; Он тогузунчу күн майрамы — Султан (бахаилерде)
21-январь — АКШдагы Улуттук кучакташуу күнү; Сүйүшкөндөрдүн колдоочусу Ыйык Саркис күнү; Польшадагычоң жана тая энелердин  күнү; Италиядагы Ыйык Инесса күнү; Норвегиядагы хан айым Ингрид Александранын туулган күнү
22-январь — Польшадагычоң жана тая аталар күнү; Торраблоут; Украинанын собордуулук күнү
24-январь — Экинчи дүйнөлүк согуштагы геноциддин курмандыктарын эскерүү күнү (Англия)
25-январь —Россиядагы Татьяна күнү — студенттер күнү
26-январь — Эл аралык бажычылар күнү; Австралия күнү; Индия Республикасынын күнү
27-январь — Нинооба же Ыйык Нинонун куттуу өлүм күнү; Савиндан — Ыйык Савва күнү
28-январь — Армениянынаскер күчтөрүнүн күнү

Январдын же февралдын ар кандай күндөрүнө туура келүүчү күндөр:

ай жаңырганга чейин— Дугжууба — буддисттердин тазалануу күнү
ай жаңыргангачейин — Балдан Лхамо — Буддисттердин окууну коргоочулар күнү
ай жаңырганда— Сагаалган — буддисттердин жаңы жылы
ай жаңыргандан кийин — Монлам Ченмо (Будданын 15 керемети)
15 шват — Ту би—Шват — еврейлердин жаңы дарактар жылы