«Уй: жаныбардын баяндалышы, жашоо цикли» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Уй — ири мүйүздүү малдын бир же андан ашык тууту бар ургаачысы. Уй болоордун алдында бул малдын түрүнүн ургаачысы кунаажын аталат (биринчи уруктандырууга чейин), уруктандыруудан кийин, биринчи туутка чейин бооз кунаажын же туут кунаажын аталат.

Уйлар айыл-чарба жаныбарларына таандык болуп, мал түшүнүгүнө киргендиктен алар тукум алуу, ошондой эле, сүт, эт, тери өндүрүү жана башка максаттарында колдонулат.

Уй деп айрым ача туяктуулардын ургаачылары дагы аталат, мисалы, топоздун, зубрдын ую.

Жаңы туулган ургаачы музоолордун салмагы породасына жараша болуп 18-45 кг чейин болот, сейрек учурларда 60 кг. Чоң уйлар, салмагы 300-900 кг келген букалардан айырмаланып болгону 200-600 кг чейин эле болот, сейрек учурларда 1000 кг чейин.

Уйлардын сүт бөлүп чыгаруусу (Лактация) 280-320 суткага чейин созулат. Музоолуу болгондон кийинки биринчи күндөрү өнөр жайлык иштетүүгө жараксыз болгон ууз бөлүнүп чыгат. 5-6-лактациялары эң өндүрүмдүү деп саналат.

Жалпы маалымат
Адамдар алгачкы колго үйрөткөн жапайы жаныбарлардын бири — тур. Аңчылар мындан көп миңдеген жыл илгери жаш турларды алып келишип, колго үйрөтө башташкан. Дал ушул турлардан азыркы бакма уйлар келип чыккан. Уй — бакма ири мүйүздүү малдын жалпы аталышы бирок, уй деп негизинен бул түрдөгү малдын ургаачысын айтабыз, эркеги — бука. Көчмөн уруулар байыркы короо-короо уйларды эти, териси үчүн гана багышкан. Кийин адамдар отурукташып, дыйканчылык өнүгө баштаганда ал күчтүү жаныбарга соко чегип, жүк ташууга колдоно баштаган. Байыркы адамдар үчүн уйдун мааниси зор болгон, көп эл ага кудай катары сыйынышканы да бекеринен эмес. Ал эми уйду саап, андан укмуштуудай тамак — сүт алынарын мындан 2800 жыл мурун билишкен. Азыр деле уйдун адамга пайдасы чоң анткени, ал сүт берет, ал эми сүттөн май, каймак, айран жана да быштак жасалат эмеспи. Суткасына бир уй канча сүт берээрин, силер билесиңерби? Ал 20 же андан да көп литр сүт бериши мүмкүн (бир суткада эки чака сүт). Мурдагы Ярославль породасындагы рекордсмен уйлардан суткасына 80 литрден ашык сүт саалып алынчу.

Уйлардын породалары көп жана убакыт өткөн сайын улам жаңылары чыгып турат. Алар көбүнчө ошол породанын чыкан жери боюнча аталат, мисалы, кыргыздын Ала-Тоо породасыдагы уй. Ар бир порода өз жерине, жайытына, андагы климатка жана башка табигый шарттарга ыңгайлашкан. Ар бир породанын артыкчылыктары жана жетишпеген жактары бар. Кээ бир уйлар сүттүү болгону менен, анын майлуулугу аз. Башка породадагы уйлардын сүтү аз, бирок сүттүн майлуулугу жогору. Азыр илимпоздор сүтү да көп, анын майлуулугу да жогору болгон уйдун породасын чыгарууга аракет кылып жатышат. Бирок, жакшы порода чыгаруу менен эле иш бүтпөйт. Уйдун сүттү көп бериши үчүн аны туура багуу, эң башкысы аларды жакшылап тоюттандыруу керек. Малчы иш билги жөндөмүн улам арттырып, эч аянбастан эмгектенгенде гана ийгиликке жетише алат.

Желини
Уйдун арткы эки бутунун ортосунда сүт бездери же желини жайгашкан, ал ортомчу бөлгүчтүн жана таяныч функциянын ролун аткарган бөлгүч менен оң жана сол бөлүктөргөн бөлүнгөн. Ар бир бөлүгү алдыңкы жана арткы бөлүкчөлөрдөн турат. Ар бир бөлүкчөдө, цистерна, без бөлүгү, ошондой эле,  узундугу 5 сантиметрден 10 сантиметрге чейинки, диаметри 2-3 см келген эмчектер жайгашкан (жалпы 4 эмчек). Айрым мутацияга кабылган ургаачы музоолордо эмчектеринин саны 6 болот, мындай учурда 2 эмчегин кестирип салышат. Сүт, сүт түтүкчөлөрүнүн айланасында жайгашкан альвеол аталган бездик эпителийдеги майда көңдөйчөлөрдө иштелип чыгат, сүт түтүкчөлөрү сүт цистерналарында ачылат. Желиндеги сүттүн кармалып туруусу капилляр эффектиси, ошондой эле, ири сүт түтүкчөлөрүнүн айланасында жайгашкан сфинктердик булчуңдар аркылуу ишке ашат. 1 литр сүт өндүрүү үчүн уйга желини аркылуу 500 литр кан өткөрүү талап кылынат, ошондуктан желин кан менен мол жабдылат. Сүт багытындагы уйлардын желини чөйчөк сымал формага ээ болуп, алдыны карай чыгып турат, ошондой эле, желин бөлүктөрү бирдей, симметриялуу жайгашат. Узун чырмалган кан тамырлары жакшы байкалат.

Жашоо цикли
Көпчүлүк породалардагы кунаажында 5-7 жылга чейин чоңоё беришет, кеч жетилүүчүлөр 6-7 жылга чейин.

7-10 айлык кезинде кунаажындар жыныстык жактан жетилет. Табигый же жасалма биринчи уруктандырууну 16-18 айлык кезинде жүргүзүлөт.

Бооз болуу узактыгы 250-310 суткага барабар. Туут алдындагы 45-60 суткада уй саалбайт. Лактация мезгили 280-320 сутканы түзөт. Эң көп сүт берүү мезгили лактациянын 5-6-мезгилине туура келет. Жашоо узактыгы 20 жылдын айланасында, сейрек учурларда 35 жыл, ошону менен бирге, айыл-чарбалык колдонуу мезгили 12-13 жылга чейин, бул мезгилде 9-12 лактация колдонулат. Тукумдук жаныбар катары 5-10 жаштык уйлар колдонулат.

Эстралдык цикл
Эстралдык цикл — жаныбарлардын, анын ичинде уйлардын вагиналдык циклинин баскычтарынын бири. Жыл ичинде уй бир нече жолу уруктандырууга даяр болот. Ургаачы уй буканы оң мүнөздө кабыл алуусу эструс аталат.

Ошентип, уйлар полиэструстук (жыл ичинде уруктанууга бир нече жолу даяр болуу) ургаачы саналат. Эстралдык циклдин узактыгы болжолдуу 21 күн. Бул мезгилдин ичинде уйдун организминде жумуртка клеткасын уруктандырууга жана уйдун өзүн бооз болууга даярдоочу клеткалык жана гормоналдык деңгээлде бир катар ырааттуу өзгөрүүлөр жүрөт.

Эструс (Эстралдык цикл менен алмаштырбайлы) негизинен ортоңку мезгилден көрүнүктүү четтөөлөр менен орточо 18 саат созулат. Бул убакта уйдун мүнөздү анча-мынча тынсызданган абалда болот, ал уйларга секирип, башка уйлар тарабынан өзүнө секирүүсүндө каршылык көрсөтпөйт, көп мөөрөйт, үйүрүнөн өзүнчө бөлүнөт, тоютка болгон табити азаят, көбүрөөк суу ичет.

Ошону менен бирге саамалдыгы төмөндөйт. Жыныс мүчөсүнүн тышкы бөлүгү кызгылтың тартып, андан күңүрт болуп кетүүчү былжыр бөлүнүп чыгат. Эструс аяктагандан кийин болжолдуу 10 сааттан кийин овуляция (энелик клетканын энелик безден чыгышы) жүрөт. Жасалма же табигый уруктандыруу куут учурунда гана эффективдүү болушу мүмкүн.

Саан
Голштин породасындагы бир уйдун сааны бир лактацияда 10 миң кг сүттөн ашат, сейрек учурларда 30 миң кг жогорку болот. Ар кайсы өлкөлөрдө орточо саан айырмаланып, 1000 кгдан 10 миң кг чейин жетиши мүмкүн. Эң төмөн саан Африка өлкөлөрүндө катталып, 500 кг төмөн болгон көрсөткүчтү берген (2023). Айрым породалардын сүт өндүрүмдүүлүгү бир лактацияда 200 кг айланасында гана болушу мүмкүн, мындай көлөм музоосун эмизүүгө гана жетет.