Үйлөмө музыкалык аспаптар макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Үйлөмө музыкалык аспаптар — музыка таануу терминологиясында жана өзгөчө аспап таануу (органология) чөйрөсүндө үйлөмө аспаптар термини аба мамычасынын термелүүсүнөн үндөрдү чыгаруучу музыкалык аспаптарды баяндайт.

Үйлөмө аспаптар үн чыгаруунун спецификалык ыкмасы, материал түзүлүшү, музыкада колдонуусу менен айырмаланат. Негизинен булар түтүктүү кутудан туруп, мундштугу, тешиктери же ачкычтары, поршендери, жана башка элементтерден турушу мүмкүн. Хорнбостел — Закс системасына (Hornbostel-Sachs system) ылайык үйлөмө аспаптар аэрофондор тобуна таандык. Аэрофондордун негизи айырмачылыгы — термелүүчү аба, аспаптын кутусунда болуп, үн чыгарууда кутусу дагы термелет.

Үйлөмө музыкалык аспаптардын түрлөрү
Үйлөмө аспаптар эки түргө бөлүнөт: жыгач жана жез (металл) болуп, бирок кыргызда чоподон жасалган үйлөмө аспаптар дагы бар, мисалы чопо чоор.

Жыгач үйлөмө аспаптар
Жыгач үйлөмө аспаптарда, абанын урунуу чекитинеде эки бөлүнүүсүнөн термелүү жаралат. Схемада көрсөтүлгөндөй үйлөгөн аба мундштуктун (А) курамына кирген өтмөк (Б) аркылуу өтүп, урунуу чекитинде (В) экиге бөлүнөт. Бул аспап кутусунун жана аба мамычасынын термелүүсүнө алып келип, белгилүү бир үндү чыгарат. Аспаптагы тешиктерди колдонуу менен аба мамычасын өзгөртүп, белгилүү бир көзөмөлдөнүүчү өндөрдү чыгаруу мүмкүн болот.

Жара кесилген флейта иллюстрациясы

Жыгач үйлөмө аспаптар эки түргө бөлүнөт: эркин (негизинен флейта аталышта) жана глоттидофондор.

Флейталар
Негизги макала: Флейта

Бул категорияда өйдөдө баяндалган үн чыгаруу ыкмасы колдонулат, бирок ал бир нече бөлүмдөргө дагы бөлүнүп кетет кийинки көз карандылыктарга жараша:

аспаптын формасы (цилиндр, конус же башка)
абанын бисекция чекит абалы (түз же капталынан, ачык же жабык [мисалы, флейтада ал түз жана жабык, ал эми заманбап флейтада капталында жана ачык])
сырткы кутусунун жабык же жабык эместиги
тешиктердин же ачкычтардын бар же жогу (ачкычтар негизинен сөөмөйлөр жетпеген алыскы тешиктердин кызматын аткарат)
мундштуктун бар, жогу
аба мамычасынын узундугунун өзгөрмөлүүлүгү же жоктугу
аткаруу же үн чыгаруу ыкмасына таандык болгон башка конструкциялык элементтердин бар же жогу

Глоттидофондор же тилчеси бар үйлөмө аспаптар
Мында үн чыгарууда абанын экиге бөлүнүү чекити менен эмес, үн чыгаруу тешикчесинин термелүүсү менен шартталат. Негизинен мындай аспапта жыгач же металлдан жасалган тилчелер болот. Тилче аркылуу аба агымы өткөндө тилчелер термелип белгилүү бир үн бийиктигин чыгарат, муну аспаптагы текшиктер аркылуу өзгөртүүгө болот. Глоттидофондор экиге бөлүнөт: бир жана кош тилчелүү болуп. Биринчилерине кларнет, темир жана жыгач ооз комуз, саксофон, кэн сыяктуу аспаптар кирет, мында тилчеси ага салыштырмалуу кыймылсыз кутусуна жараша термелет; экинчисине гобой, зурна жана кээде волын аспаптары таандык, буларда кош тилчелер өзүнө салыштырмалуу термелет.

Аспаптын жасалган материалына жараша дайыма эле бир топко таандык экенин билдирбейт, жыгач үйлөмө аспаптар салтту түрдө жыгачтан жасалат, бирок флейта же саксофон сыяктуу аспаптар металлдан жасалганы менен жыгач үйлөмө аспаптарына кирет, анткени үн чыгаруу тилчелери жыгачтан болот.

Жез үйлөмө аспаптар
Аты айтып тургандай эле, жез үйлөмө аспаптар жезден же жездин аралашмасынан (латунь) жасалат. Термин катары жыгач аспаптардан айырмалоо үчүн симфоникалык оркестр жана башка музыкалык ансамбльдар контекстинде колдонулат, бирок бул аспаптардын материалы жалаң гана жезден жасалат дегенди билдирбейт, кыскасы сырткы көрүнүшүнөн улам ушинтип одонороок атап койгон.

Жез үйлөмө аспаптардын үн чыгаруусу аткаруучунун эриндеринин термелүүсүнөн көз каранды, мындай термелүүлөрдө аспаптын өзүндө аба термелүүлөр жаралып көзөмөлдөнүүчү үн чыгат. Жез үйлөмө аспаптар эки бөлүмчөгө бөлүнөт:

түтүк сымал, тешиктери жана поршендери жок жупуну жез аспаптар, аткаруучу аспаптын корпусунун узундугуна жараша табигый гармоникалык катардагы үндөрдү гана ойной алат. Мындай аспаптардын мисалы катары жез керней, валторна жана XVIII кылыдын аягына чейинки жез үйлөмө аспаптар кирет.  Бул топко белгилүү болгон буру аспабы, ошондой эле эвкалипт жыгачынан жасалган австралиялык диджериду таандык.
түстүү металлдандан жасалган үйлөмө аспаптар тешиктерге, поршендерге жана клапандарга ээ болуп, асаптын ичиндеги аба мамычасынын узундугу туураланат, а бул табигый гармониканын чектөөсү жок үндөрдү башкарууга мүмкүндүк берет.  Алгач өндүрүүчүлөр үндөрдүн тоналдуулугун көбөйтүп үйлөмө аспаптарга кийгизилүүчү тетиктерди иштеп чыгышкан. Кийинчерээк бардык палитраларды аткарууга мүмкүндүк берген татаал өткөрүү системаларын ишке шырган. Мисал катары тромбонду өзгөчө белгилеп койсо болот, мында башка үйлөмө аспаптар ойной албаган глиссандону ойноого мүмкүндүк берген тартуу системасы (слайдер) бар.

Бул категорияга кернейлер, заманбап корнет жана эски корнет, валторна, эуфониум, альт мүйүзү жана туба сыяктуу көпчүлүк заманбап үйлөмө аспаптар кирет. Өзгөчө мааниге Кайра жаралуу доорундагы корнеттер ээ, булар мүйүзгө окшош ийри жыгач кесиндисинен жасалып, атайын тешиктери жана пилдин сөөгүнөн же башка нымдуулук жана аба өткөрбөгөн материалдан (учурда пластик) жасалган мундштугу бар. Офиклеид жана сузафон сыяктуу эски аспаптар дагы бул категорияга кирет, бирок алар колдонуудан чыгып калган.

Чопо үйлөмө аспаптар
Чопо үйлөмө аспаптар үн чыгаруу негизи боюнча жыгач аспаптарга окшош, бирок формасы овал сыяктуу болгондуктан мында аба бираз айланып турат. Мындай аспапка кыргыздын «чопо чоору» таандык.

Кыргыз үйлөмө аспаптары

Керней

Жез керней
Мүйүз керней

Сурнай
Сыбызгы
Темир ооз комуз
Чоор
Чопо чоор

Дагы караңыз

Музыкалык аспаптар
Кыргыз музыкалык аспаптары
Музыка