«Tоок: баяндалышы, көрүнүшү, келип чыгышы» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Тоок, үй тоок — (латынча түркүм Gallus gallus, түркүмчө Gallus gallus domesticus, кээде — Gallus domesticus, эркеги — короз же корооз, балдары — жөжө, ургаачысы — мекиан) — эң көп жана кеңири жайылган үй канаттуу, XXI кылымда — Жердеги канаттуулардын эң көп сандагысы.

Тоок

Илимий классификацисы

Домен: Эукариоттор
Падышалык: Жаныбарлар
Түр: Хордалуулар
Класс: Канаттуулар
Отряд: Тоок сымалдуулар
Түркүм: Кыргоолдор
Тукум: Джунгли тооктору
Түр: Банкив джунги тоогу
Форма: Тоок

Эл аралык илимий аталышы

Gallus gallus (Карл Линней, 1758)

Жалпы маалымат
Тоок, банкивдик джунгли тоогунун (Gallus gallus) колго үйрөтүлгөн формасы. Учуусу начар, алыска уча албайт, ошону менен бирге тез жана жакшы чуркайт. Адам тарабынан колго үйрөтүү тарыхында көп сандагы ар түрдүү тоок породалары чыгарылган. Булар өзүнүн өндүрүмдүүлүгү жана пайдалуулугу боюнча үй канаттууларынын атактууларынын бири. Тоокторду эт (канаттууларды бордоп семиртүү) жана жумуртка багытында өстүрүшөт, мындан тышкары алардан тал жүн жана тыбыт алынат.

Кеңири жайылган тооктун акылсыздыгы жөнүндөгү ойлорго карабастан, тоок акылсыз эмес. Изилдөөлөр көрсөткөндөй алар санаганды билет, өзүнүн сүйлөшүү тилине ээ болуп, өз ара жакшы сүйлөшүшөт. Мындан тышкары тооктордун жашоосу жөнүндөгү көптөгөн маалыматтар дагы деле изилдене элек.

Айылдагы жөнөкөй эле тооктун тектеш түрлөрү абдан көп. Алар: суук түндүктө жашаган ак чил, кара көк сылан-короз, каракур жана түнт тайгада жашаган сак кереңкур. Андан башка сымбаттуу кыргоол, кооз-көркөмдүү тоос жана кичинекей бөдөнө. Австралияда, Филиппинде жана Тынч океандын башка аралдарында бырындычыл тооктор жашайт. Алар жумурткасын басып балапан чыгарышпайт, кадимки эле инкубаторду жасашат: түрдүү акыр-чикирди бир жерге чогултуп, ага жумурткаларын тууйт же аларды жылуу кумга көмөт. Мындай инкубатордо абдан чыйрак балапандар пайда болуп, алар жумурткадан чыгары менен эле уча баштайт.

Америкада даракчыл тооктор жашайт. Башка тооктордон айырмаланып, алар уясын даракка салат. Биздеги тооктун, же башкача айтканда тоок тукумундагы бакма канаттуулардын арасында канча түрү бар? Алар — күрптөр, цесаркалар жана башка бакма канаттуулардын түрлөрү. Бакма тооктордон даамдуу жана жергиликтүү продуктулар — эт жана жумуртка алынат, алардан ар түрдүү тамак жасоого болот. Андан башка алардын тал канаты менен мамык жүнү да пайдаланылат.

Кадимки мекиян тоок жылына 200-220, ал эми эң мыкты породасы 300дөй жумуртка тууйт. Канаттуулардын жумуртка менен этин көбөйтүү максатында өлкөбүздө бир нече канаттуулар фабрикасы курулган.

Тышкы көрүнүшү
Тооктордун салмагы породасына жараша 1,5 килограмдан 6-7 килограмга чейин. Ошону менен бирге корооздору салмактуураак келет: мекияндарына караганда массасындагы айырмачылык 1 кг чейин болушу мүмкүн. Мындан тышкары кодо (карлик) породалар дагы бар, салмагы — 500 граммдан 1,2 кг чейин.

Тооктордо жыныстык диморфизм (айырмачылык) жакшы байкалып турат. Эркектери ургаачыларына караганда түркүн түстүү канаттары менен айырмаланат, өзгөчө узун куйругунда жана моюнунда жакшы байкалат. Корооздордун шыйрагынын төмөнүрөөк жагында (бутка жакын) текөөр (орусча шпора) аталган сөөк өсүндү калыптанат. Мекиандын дагы, короозундун дагы башында жакшы байкалган кызыл же саргыч түстөгү эт сакалы жана таажысы бар. Булар термо тууралоочу органдар, жана алар кан айланууну териге багыттоого мүмкүндүк берет. Көпчүлүк учурда корооздун таажысы мекиандыкына караганда чоңураак. Таажылар кийинкидей айырмаланат: жалбырак сымал (бир нече тиш сыяктуу өсүндүлөр менен), роза сымал, кабык же саадак сымал жана башка формаларда. Жөжөлөрдө таажысы жана сакалчасы азыраак байкалып, дене түсүндө. Тумшугу ылдый карай кичине ийилип турат. Тумшугунун жана шыйрагынын түсү көпчүлүк породаларда бирдей: сары, агыш-кызгылт, кара ж. б. Жүнүнүн жана канаттарынын түсү ар түрдүү.

Породалар
Дүйнөдө түрү, түсү, багуу өзгөчөлүгү жана пайдалануу багыты боюнча тооктордун көптөгөн породалары бар. Түрдүү породалардагы тооктордун жумурткаларынын түсү да айырмаланат, мисалы: ак, күрөң, жашыл, көк, кызыл, булар кулинарияда активдүү керектелет. Учурда (2020) европалык канаттууларды багуу стандартында 180 айланасындагы тоок породалары бар. Дүйнөдө жалпысынан мындан дагы көп.

Чарбалык көз карашта жана негизги өндүрүм мүнөзү боюнча тоок породаларын кийинкидей негизги топторго бөлсө болот:

жумуртка породасы (жумуртканы көп берген тооктор),
жалпы пайдалануучу (эт-жумуртка породалары),
эт породалары (көбүнчө эт багытындагы тооктор, анын ичинде салмагы 4 кг ашык бройлерлер),
декоративдик породалар (эстетикалык максаттар үчүн багылуучу тооктор, булардын негизги өзгөчөлүгү — тышкы көрүнүшү),
уруш-алыштык (негизинен корооз кармаштары үчүн).

Бул багыттагы породалар конституционалдык жана экстерьердик өзгөчөлүктөргө ээ. Жумуртка породасындагы тооктор — анча чоң эмес, тез чоңоюп, эрте жетилет. Эт-жумуртка породасындагы тооктор чоңураак, жакшы өнүккөн булчуңдары менен, кечирээк жетилет. Мындан тышкары мурда өзүнүн чыдамдуулугу, жумуртка басууга мүмкүндүгү бар, бою бийик жана салмактуу породалар болчу.

Жумуртка породасындагы тоокторго кийинкилер таандык: италиялык порода, леггорн, доминант, ломан браун, орус ак тоогу, кыргыз кызыл тоогу ж. б.

Көпчүлүк тоок породалары, леггорндан тышкары, өзүнүн маанисин заманбап ири масштабдуу жумуртка өндүрүүдө жоготушкан. Майда жеке чарбаларда жумуртка баспаган породалар оттоо үчүн чоң аянттарды жана кышкысын жакшы жылытылуучу бөлмөлөрдү талап кылат. Азыркы тооктордун көпчүлүгү 10 ай бою жумуртка тууй берет. Айрымдарынын жылдык жумуртка берүүсү 250 жана андан дагы ашат. Жумурткалардын көпчүлүгү жаз жана жай мезгилдерине туура келет.

Өнөр жайлык канаттуулар чарбасында, анын ичинде эт өнөр жайы жана жумуртка өндүрүүдө гибриддик породалар жана кросс (аргындаштырылган) тооктор пайдаланылат. Ошону менен бирге урук-тукумдук тооктор менен иштөөнүн негизги тапшырмасы — пайда алуу максатында атайын жумуртка жана эт багытындагы тоокторду чыгаруу, гибриддик жумуртка породасындагы тоокторду жана бройлерлерди алуу үчүн аларды айкалышуу жана аргындаштырууга текшерүү.

Келип чыгышы
Жапайы тооктор
Монофилеттик көз карашка ылайык бакма тооктор Түштүк-Чыгыш Азиянын (Индиядан Филиппинге чейин) нымдуу токойлорунда жашаган банкив тоок түрүнөн (Gallus gallus) келип чыккан. Булардын ортосундагы генетикалык өзгөрүүлөр (дрейф) анча чоң эмес; банкив чытырман токой тоогу менен үй тоогу азыр деле аргындаша алышат жана жашоого туруктуу тукум бере алат.

Банкив, же кызыл тооктон тышкары, таажылуу тооктордун түркүмүнө (Gallus) дагы үч түр кирет: боз джунгли тоогу (G. sonneratii), цейлон джунгли тоогу (G. lafayettei) жана жашыл джунгли тоогу (G. varius). Түркүмдүн жапайы өкүлдөрү Индияда, Индокытайда, Түштүк Кытайда, Индонезияда жана Филиппинде жашашат. Полифилеттик теорияга ылайык, булардын кээ бир түрлөрү заманбап үй тоокторунун калыптануусунда катышы мүмкүн делет.

Колго үйрөтүлүшү
Тооктордун колго үйрөтүү жери жана мезгили белгисиз бойдон калууда. Жоромолдорго ылайык колго үйрөтүлүшү Таиланддын аймагында болгон делет, мында үй тоогуна геном жагынан жакын жапайы тооктор жашайт.

Чарлз Дарвин өзүнүн эмгектеринде эрте маалыматтарга таянып тооктун колго үйрөтүлүшү биздин заманга чейин 2000 жыл айланасында Индиянын айматарында болгондугуна көрсөтөт. Кечирээк изилдөөлөрдө бул нерсе биздин заманга чейин 3200 жыл айланасында Азиянын башка аймагында болгону жөнүндө айтылат. Учурда (2024), тооктордун колго үйрөтүлүшү биздин заманга чейин 6000-8000 жылга таандык экенине күбөлөндүрмөлөр бар, негизинен Түштүк-Чыгыш-Азияда жана Кытайда. Митохондриялык ДНКнын изилдөөсүнө ылайык заманбап тооктордун теги биздин заманга чейин 3500 жыл мурун колго үйрөтүлгөн деп жоромолдонгон. Мындан тышкары, митохондриялык ДНК анализи колго үйрөтүлгөн тооктордун арасында үч тектеш гаплотоп бар экенин көрсөткөн: Е гаплотоп (дүйнөдө жайылган үй тоокторунун көпчүлүгү), D гаплотоп (Тынч океан аймагында жайылган) жана В гаплотобу (Түштүк-Чыгыш Азияда).

Тооктордун байыркы замандагы жайылуусу
Жашы биздин заманга чейинки 5300-5400 жыл менен даталанган байыркы тооктордун сөөктөрү Кытайдын түндүк-чыгышындагы Хэбэй провинциясында табылган, жана булар башка жактардан алынып келинген үй тооктору болгон, анткени, жапайы тооктор үчүн ал аймактардын климаты ылайыксыз эле.

Байыркы Египетте тооктордун сүрөттөрү биздин заманга чейин экинчи миң жылдыктын жарымынан эрте эмес пайда болгон, негизинен Тутанхамондун көрүстөнүндө (биздин заманга чейин 1350-жылдардын айланасы менен даталанат). Биздин заманга чейин 900-800-жылдары Эфиопияда биринчи тооктор пайда болгон. Бутодогу жөжөлөрдүн калдыктары б.з.ч. 685-525-жылдар менен даталанат. Кичине эртерээк тооктор Жакынкы Чыгышта пайда боло баштаган. Грецияга антика доорунун башталышы менен келген, ал жактан бүткүл Европага тараган. Плантондун «адам — канаттары жок эки буттуу» деген ырастамасына жооп кылып Афинадагы Диоген Синопский тооктун жүнүн жулган. Бул ошол кезде эле Афинадагы тооктордун болуусуна күбө.

Заманбап тооктор
XXI кылымдын башында үй тоокторунун глобалдык популяциясы 22 миллиард даананы түзүп, канаттуулар арасында эле эмес, жалпы омурткалуу кургакта жүрүүчүлөр арасында дагы эң көп түрү болгон. Жыл сайын адамдар 60 миллиарддын айланасындагы тоокторду өстүрүп жана аларды азык катары жешкен.

Багуу
Негизги макала: Канаттууларды багып өстүрүү

Тооктор ар кандай максаттарда багылат (эт, жумуртка, жүн), жана бул максаттарына жараша багуу ыкмалары колдонулат. Жалпысынан багууда тоокторду жакшы жана таза шарттарда кармап, түрдүү витаминдерди (канаттуулар авитаминозу) өз убагында берип туруу шарт. Эркин коё берилген тооктордун ылаңдарга чалдыгуу мүмкүндүгү жогору, бирок начар шартта камалып багылганга караганда булар тың болушат. Ошол себептен, коё берилген тооктор көп оорубагандай сезилиши мүмкүн.

Инкубациядагы жумурткалардын чыгышынын көйгөйлөрүн кантип аныктоо дагы тоокторду багууда жакшы натыйжа берет.

Тооккана
Негизги макала: Тоокканаларды салууну долбоорлоо

Тоокканалар тоокторду табияттын түрдүү таасирлеринен коргойт, мисалы, жаан-чачындар, жырткыч жаныбарлар, температура ж. б. Тооккананын ичи кенен (1м2 — 2-3 тоок), жылуу жана жарык (жылуулук жана жарыктык берүүчү лампалар) болушу шарт. Ыңгайлуулук үчүн тооктордун кыгына оңой тазалоого мүмкүн болгондой курулат.

Сөзсүз түрдө ачып/жаап коюуучу абаны алмаштыруучу (вентиялация) жана табигый жарык кирүүчү (терезече) көзөнөктөр болушу керек. Мындан тышкары жырткыч жаныбарлар жана канаттуулардан коргоо үчүн ар тарабы тор менен тосулат. Торчонун көзөнөгү келемиш өтпөгөндөй өлчөмдө.

Сейилдөөчү аймагы (эгер камалып багылса) дагы тор менен тосулуп, бирок тооктордун топуракка мүмкүндүгү болушу зарыл. Түрдүү авторматтык азыктандыргычтар жана сугаргычтар колдонуу түрдүү ылаңдардан коргойт.

Тоокананы тез-тез кыктардан тазалап, түрдүү дезинфекциялык иштерди жүргүзүп туруу шарт (Мал сарайларды жана тоокканаларды дезинфекциялоо).

Ылаңдар
Тооктор, башка үй канаттуулары сыяктуу эле түрдүү ылаңдарга кабылып келет. Мындай оорулар бактериялар, вирустар, грибоктор, мителер (мителердин канаттууларга тийгизген таасири) козгойт, жана көбүнчө булар канатууларды кармоонун начар шарттарынан чыгат.

Ылаңдарды алдын алуу үчүн өз убагында вакцинациялоодон өтүп (эгер жеткиликтүү болс), тоокканалардагы тазалыкты сактоо, туура жана таза азыктандыруу, тооккананын ичин тез-тез абасын алмаштырып туруу зарыл. Ооруга шектенүү жаралса, башка тооктордон бөлүп, ветеринарга кайрылуу зарыл. Үй канаттууларын элдик ыкма менен дарылоо дагы бар, бирок, булар эпизоотия абалынын курчуп кетишин алып келиши мүмкүн.

Көп кездешкен ылаңдар: аскаридиоз, пастереллез (холера), Ньюкасла (жалган чума, жалган кыргын, азия кыргыны же Филарет), тоок чумасы, ринит жана синусит, пуллороз, орнитоз (хламидиоз), куш тумоосу, куштардын чечеги, кнемидокотоз, канаттуулардын сальмонеллезу (паратиф), кокцидиоз, жөжөлөрдүн колибактериозу ж. б.

Эгер жөжөлөр жай чоңоюп жатса, бул алардын алмаштырылгыч май кислоталарынын жетишсиздигинен пайда болгон өзгөрүүлөрү болушу мүмкүн.

Генетика
Тоок — канаттуулардын арасында көп жайылган лабораториялык объект саналып, классикалык жана заманбап генетикада моделдик организмдердин негизгилеринин бири. Мутациялык процессти анализдөө, гендердин чырмалышуу картасын түзүү жана башкаларда колдонулат. Тоок эмбриону вирусологияда классикалык өстүрүүчү чөйрө катары саналат.

Кариотиби: 78 хромосома (2n).

Молекулалык генетика

Депондоштурулган нуклеотиддик ырааттуулуктар EntrezNucleotide, GenBank, NCBI, АКШда: 884 453 маалымат базасында (15-февраль, 2015).
Белоктордун депондоштурулган ырааттуулуктары EntrezProtein, GenBank, NCBI, АКШда: 53 250 маалымат базасында (15-февраль, 2015).

Канаттуулардын арасында генетикалык жактан көбүрөөк изилденген тоокторго Aves классындагы депондоштурулган ырааттуулуктардын көпчүлүк бөлүгү таандык.

Микросаттелит жана башка генетикалык маркерлердин жардамы менен генетикалык ар түрдүүлүк, филогенетикалык тектештик жана үй тооктору менен жалпы Gallus түркүмүнүн (анын ичинде тооктордун жапайы теги — банкив джунлги тоогу) породалары жана популяциялары ортосунда эволюциялык мамилелер изилдөөлөрү жүргүзүлөт.

Геном: 1,25 пг же пикограмм (C-value).

Тоок генетикалык жана физикалык картасы түзүлгөн, ошондой эле, толук геномдук ырааттуулугу секвенирленген биринчи канаттуу жана үй жаныбары болгон.

Үй жана банкивдик джунгли тоокторунун ДНКсы молеркула-генетикалык картаны, микросаттелиттик жана башка генетикалык маркерлерди, геномдук жыйнактарды түзүүдө жана Gallus gallus түрүн толук секвенирлөөдө колдонулган.

Канаттуулар түрүнүн арасында хромосомалык деңгээлде ишке ашырылган мыкты секвенирленген жыйнак сапатынын артынан G. gallus геному башка геномдор менен салыштыруу үчүн эталон катары колдонулат, негизинен, салыштырма геномикада канаттуулар геномунун жана жалпы омурткалуу жаныбарлардын эволюциясын аныктоодо. Ошондой эле, тоок геному бир катар жалпы жана адистештирилген геномдук браузерлерге киргизилген.