Сүмөлөк: баяндалышы, кыргыздарда, даярдалышы макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Сүмөлөк — бул Ноорузда даярдалуучу Орто Азия элдеринин салттуу тамагы, өзгөчө өзбек, тажик, казак, ошондой эле, кыргыздардын арасында белгилүү. Ал буудайдын өнгөн дандарынан даярдалып, чоң казанда бир сутка бою жай кайнатылат.

Бул азем тамакты жаздын келишин жана жашоонун жаңыланышын символдоштурган Нооруз майрамына карата даярдашат. Сүмөлөктүн даярдалышы бүтүндөй бир ырым-жырым сыяктуу: аялдар Ноорузга бир нече күн мурда эле өндүрүшөт, ал эми тамакты даярдоо түнү ыр ырдашып, окуяларды айтышып, жараткандан жакшылык тилешет.

Кайнатуу учурунда табигый канттын эсебинен өнгөн буудай татуу, коюуу массага айланат. Казандын түбүнө таза жуулган таштарды салып коюшат — ишенимдерге ылайык алар тамактын казандын түбүнө тартып кетпөөсүнө жардам берет, ал эми сүмөлөктү жеп жетканда кимге ошондой таш келсе, ошол адам ошол жылы өзгөчө бактылуу болот делет.

Сүмөлөк — бул жөн гана тамак эмес. Бул үй-бүлөлөрдү, адамдарды бириктирген, ынтымакка чакырган байыркы салт.

Кыргыздарда
Сүмөлөк — ыйык тамак. Кайнап жаткан казан түбүнө тартып кетпеси үчүн 42 таш салынган. Ал — Манас атанын чоролорунун касиеттүү сүмөлөгү. Башкача айтканда согушкан чоролордун арбагына арналган. Ал эми 61 же 63 чакмак таш салынганы, ал Муканбет пайгамбардын жашы үчүн арналган делет. Мында балдарыбыз пайгамбар жашына чыксын - деген ырымы жатат.

Сүмөлөккө мал мууздалбайт. Башка тамактар кеңири болот.

Сүмөлөк (өсмөлөк) кайнай баштагандан тартып, сүмөлөк ыры ырдалат. Улуу майрамда элдик таң-тамашалардын бардык түрлөрү көрсөтүлгөн.

Баба дыйкандын урматына, жаздын зыйнатына жасалган бул эзелки тамак азыр да, тагыраагы жыл сайын 20-марттан 21-мартка караган түнү дайындалат.

Даярдалышы
Сүмөлөк башка улуттар сыяктуу эле кыргыздарда да өндүрүлгөн буудайдан жасалат, бирок, жасалышы боюнча ар аймактарда анча-мынча айырмаланат.

Дандуу жакшы (өзгөчө кайракы) буудайдан чактап алып, тазалап, жууп, 1-2 күн жылуу сууга чылап коёт. Буудай жибигенде суусун сарыктырып төгүп, күндүн нуру тийбегендей далдаа, жылуу жерге дагы 3-4 күн койсо, буудай өнүп, угут болуп, тытышып калат. Негизинен бул иш Ноорузга 1 жумага калганда башталат.

Ошондо сокуга жанчып (же эт тарткыч машинадан өткөрүп) алып үстүнө азыраак суу куюп, аябай аралаштырып, касага сүзүп алат. Калганын сокуга салып, дагы жанчып (же эт тарткычтан дагы өткөрүп), үстүнө жылуу суу куюп, суусун дагы сүзүп өзүнчө коёт. Калганын дагы бир жолу кайталайт. Бирок үчөөнүн суусун үч башка коет.

Чоң казан тазаланып, жуулуп, какшытылат. Айрымдар алгач сүмөлөк даярдоонун алдында казанга өсүмдүк майын куюп, анча-мынча боорсок жасап алышат. Андан кийин өсүмдүк майын чүчүтүп, ага буудай ун салып, бир-эки аралашкан соң сүмөлөктүн биринчи сүзүндүсүн куюп, кайнап чыккандан тартып аралаштырат.

Казандагы коюлуп келгенде экинчи сүзүндүнү, анан үчүнчүсүн куюп, көпкө кайнатат (негизинен жай отто 12 саат кайнатылып, суусу соолуган сайын улам суу кошуп турат. Ошентип, түнкү 12ге чейин 12 саат жай кайнатылып, 12де үстү жабылат). Түбүнө тартып, күйүп кеткенден сак болуш керек. Тынбай аралаштырып турган оң. Күйүп кетпес үчүн 20-30 даана жаңгакты бүтүн салып койсо да болот. Айрымдар даам үчүн, мейиз, кургатылган өрүк, набат дагы салып коюшат.

Сүмөлөк даяр болгонунун белгиси анын коймолжун тартып, илээшип калганы саналат.

Сүмөлөккө байланыштуу ырлар
Кошумча макала: Нооруз жонундо ырлар, ак баталар жыйнагы

Келди Нооруз
Болду Аалам аласал.
Күндүн нуру төгүлүп,
Кылды жерди гүлдүү шаң,
Өлбөгөн кулга болду жаз.
Мына майдан
Жаркыраган жашыл жаз.
Келди Нооруз,
Жер жашарды карасаң.
Доола байдан
Толуп жатат аласаң.
Бербесе бай,
Бар го Кудай
Алып берет сыйынсаң.
Келди Нооруз,
Биздер күткөн мурунтан.
Жер энебиз нан берет,
Жан алыңча урунсаң.
Тилек кылгын,
Шилеп бергин,
Мээр төгөт сыйынсаң. Оомийин!

Улустун улуу батасы
Улусуң оң болсун,
Ак мол болсун,
Кайда барсаң жол болсун.
Улус күн, бакты апкелсин,
Төрт түлүк акты апкелсин.
Улус күн, береке берсин,
Балээ-жалаа жерге кирсин. Оомийин!
Көлүгүң миништүү болсун,
Көңүлүң улустуу болсун.
Өмүрүң ырыстуу болсун,
Пейилиң жугуштуу болсун.
Кудай жолу кабыл болсун,
Ар бир нерсең азир болсун.
Кеткениңди келтирсин,
Кемтигиңди толтурсун.
Бак-дөөлөттү Кудайым
Насип этип болтурсун. Оомийин!
Кудай жалгасын,
Бак карысын,
Кыдыр даарысын.
Айдан аман,
Жылдан эсен кылсын.
Үйдөгү, тыштагы
Мал, башты өсөөр кылсын.
Көңүлүң тынсын,
Көлдөрдөй тунсун. Оомийин!

Сүмөлөктү көжө менен алмаштырбоо зарыл, көжө дагы кыргыздын улуттук тамактарынын бири, бирок ал башка тамак.

Нооруз көжөгө берген бата
Бакыттуу баш берсин,
Узун өмүр жаш берсин.
Улустун улуу күнүндө,
Уулуң консун уяга,
Кызың консун кыяга,
Дөөлөтүңдү ашырсын,
Душманың сынып басынсын,
Жөөлөгөн бели басылсын.
Менин берген бул батам,
Улуу күнгө сактап жүргөн сүр батам. Оомийин!