Шабдан баатыр макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Шабдан Жантай уулу же Жантаев Шабдан же Шабдан баатыр (1839-жыл, 29-октябрь, Чоң Кемин өрөөнү [заманбап Кеминский району], Көкжар жайлоосу, азыркы Чүй району Он бир жылга айыл өкмөтү, Сарыбагыш уруусунан — 1912-жыл, 6-апрель, Токмок уезди, Жетисуу облусу, Россия империясы) — Кыргыз мамлекеттик жана аскер ишмери, манап, кыргыз элине белгилүү саясий ишмер, караңгы элдин көзүн ачып, илим-билим алууга, маданиятка үгүттөгөн агартуучу.

Макала мазмуну

Жалпы маалымат
Каза болушу
Түбөлүктөө

Жантаев Шабдан

Төрөлгөн датасы1839-жыл, 29-октябрь

Каза болгон датасы1912-жыл, 6-апрель (72 жаш)

АтасыЖантай (Зинантай) Карабеков же Жантай баатыр

СыйлыктарыРоссия империясынын ардак белгиси

Жалпы маалымат
Шабдан 1829-жылдын 29-октябрында учурдагы Кыргызстандын Кемин районуна караштуу Сарыбагыш уруусунун манабы, белгилүү Атабек баатырдын тукуму Жантай Карабековдун үй-бүлөсүндө төрөлгөн. Беш жашынан тогузга чыкканга чейин, манаптын уулу болгондугуна карабастан, карапайым койчунун колунда болуп, турмуштун ачуу-таттуусун башынан өткөргөн.Эрте жашынан эле атасы Шабданды келечектеги орун басары катары даярдап, көчмөн элдеринин моралдык негиздеринде тарбиялаган. Мындай моралдык негиздерге кийинкилер кирген: элге берилгендик,тырышчаактык, намыстуулук, аскердик кайраттуулук, айлана-чөйрөгө сый-урмат жасоо.

1850-жылы Пишпектик бек Атабек аны барымтадагы адам катары Кокон ханы Малабекке жөнөтөт. Шабдан менен бирге Кокон хандыгынын ордосунда кийинчерээк кыргыз коомунда атактуу болуп чыккан Солто уруусунан чыккан Алымбек, Байсейит баатыр, ошондой эле Кыдыр ж. б. кызмат кылышчу делет. Хандыктын башкаруучулары ушундай ыкма менен эки ача маселени чечүүнү каалашкан: кыргыз көчмөндөрүн баш ийүү абалында кармоо жана келечектеги өзүлөрүнө ишенимдүү болгон уруу башчыларын даярдоо.

1860-жылы Шабдан баатыр Канаат-Ша аскерлеринин курамында Узун-Агачтагы орус аскерлерине каршы кармаш катышкан. Бирок, кармашта кокондуктар жеңилип калган. Бул согуш Кыргызстандын түндүк бөлүгүндөгү кокон феодалдарынын башкаруусуна дээрлик бөгөт. Хандыкта жүрүп 1862-жылы Шабдан Ташкентти козголоңчулардан коргоого катышкан. Анын кармаш учурундагы кайраттуулугу, жүрөктүүлүгү жана чечкиндүүлүгү байкалып, Кокон ханы Кудаяр Шабданды Азрети-Султан (Туркестан ш.) шаарынын беги кылып дайындап, эл аны Шабдан баатыр атай баштайт.

Бирок, Шабдан баатыр анда кызмат кылбай, атасынын таасири аркылуу орустарга өтүп, көзү өткөнгө чейин орус падышасына кызмат өтөгөн. Шабдан Токмок уездинин начальниги ошондой эле Жетисуу аскер губернатору менен тыгыз байланышта болуучу. 1868-жылы орус букаралыгына өтүүгө каршылык көрсөткөн саяк уруусунун манабы Осмондун көтөрүлүшүн басууга катышкан. 1876-1877-жылдары генерал Скобелевдин алай кыргыздарын Россиянын карамагына өткөрүү ишине көмөк көрсөткөн. 1878-жылы жигиттери менен Атбашынын түштүгүндө орустардын чалгындоо отрядын коштоп жүргөн. Орус падышалыгына кылган кызматы үчүн Шабдан баалуу сыйлыктарга ээ болуп турган.

1883-жылы падыша Александр IIIнүн такка отуруу азем-кечесине катышып, аскер старшинасы наамына ээ болуп, алтын саат белегин алган. 1884-жылы ага жылына берилүүчү 300 сом пенсия жана 300 га жер чектелген. 1909-жылы кыргыз балдары үчүн Чоңкеминде жаңы усулда сабак өткөрүүчү медресе курдурган. Анда эсеп, география, тарых, табият таануу сабактары окутулган. Мугалимдер Казань, Уфа, Оренбург шаарларынан чакыртылып, окуу куралдары да ушул шаарлардан алынып келинген. Бул мезгилде көчмөн кыргыз элинин балдары үчүн билим алуунун бирден-бир булагы болгон медреселердин ачылышынын мааниси абдан чоң эле. 65 жаш курагында ажы-сапарга — Мекеге барган. Шабдандын өмүр баяны, ишмердиги Осмонаалы Сыдык уулунун «Тарыхи кыргыз шадманийа» аталган 1914-жылы Уфадан басылып чыккан эмгегинде жазылган.

Каза болушу
Шабдан Жантай уулу 1912-жылдын 6-апрелинде 72 жаш курагында каза болот. Замандаштарынын эскерүүлөрү боюнча аны менен коштошууга миңдеген адамдар келген. Калмурза акын Шабдан жөнүндө кийинкидей сөздөрүн айткан: «Алсыздарга күч берген, кедейлерге мал берген, үйсүздөргө үй берген, үнсүздөргө үн берген, ишенбести ишендирген». Эл арасында Шабдан баатырдын калыстыгы, адилеттүүлүгү жана боорукерлиги жөнүндө аңыз кептер кеңири тараган.

Түбөлүктөө

Шабдан баатырга 1980-жылы Т. Сатылганов атындагы улуттук филармониядан төмөнүрөөк Жаштар Аллеясында эстелиги орнотулган.