Орфография: негиздер, эрежелер, грамматика макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Орфография — адабий тилдеги сөздөрдү туура жазуу үчүн иштелип чыккан эрежелердин системасы, гректин orthos (туура), grapho (жазуу) деген сөздөрүнөн алынган.

Ар кандай тилдин орфографиясы белгилүү бир негизге багынат жана ал негиз кылынып алынат.

Кыргыз тилинде орфографиянын төмөндөгүдөй негиздери бар.

Макала мазмуну

Фонетикалык негиз
Морфологиялык негиз
Фонематикалык негиз
Морфологиялык-фонетикалык негиз
Дифференциациялык негиз
Орфографиянын эрежелери
Грамматика

Фонетикалык негиз
Сөздөр оозеки кепте кандай айтылса, кандай угулса, ошондой жазууну талап кылган негизге. Тактап айтканда, сөздөгү тыбыштар кулакка кандай угулса, ошондой жазууну талап кылган принцип. Буга кыргыз тилиндеги мүчөлөрдүн жазылышын мисал кылып көрсөтүүгө болот. Уңгудагы тыбыштарга ылайык мүчөлөр бир нече вариантта өзгөрөт. Мисалы, ата + лар = аталар, бала + лар = балдар, ат + лар = аттар, белет (билет), деректир (директор), китеби, ойно, сүйлө, алтоо, агыш, көгүш.

Морфологиялык негиз
Сөздөрдүн ар кандай тыбыштык өзгөрүүлөргө учурап айтылышы эсепке алынбай, алардын уңгу түрүндөгү баштапкы формасын өзгөртпөй жазууну талап кылган негиз. Мисалы, түңкү эмес, түнкү; кашты эмес, качты; ушту эмес, учту; өкөө эмес, экөө; бүгүңкү эмес, бүгүнкү; меммин эмес, менмин; наңга эмес, нанга; тумма эмес, тунма.

Фонематикалык негиз
Сөздөгү фонемалардын өзгөрүлүп айтылышына карабастан, бардык учурда бирдей жазуу негизи, башкача айтканда, сөзгө катышкан фонемаларды угулушундай жазбастан, фонемалык өзгөчөлүгүнө ылайык жазуу. Мисалы, ава эмес, аба (аба ырайы); таапер эмес, таап бер; сөссүз эмес, сөзсүз; наңга эмес, нанга; сугар, семир, ойно, укта, жумша, сүйлө, кызар, орно, балдар ж. б.

Морфологиялык-фонетикалык негиз
Кыргыз орфографиясы өзүнчө фонетикалык же өзүнчө морфологиялык негизге багынбайт. Ал кошмо негизге, б. а. морфологиялык-фонетикалык негизге багынат. Демек, кыргыз тилиндеги сөздүн уңгусу морфологиялык, ага улануучу мүчөлөр фонетикалык негизде негизделип жазылат. Мисалы, мектеп + те + ги + лер + дин, кызмат + ка, окуу + чу + лар + ды.

Дифференциациялык негиз
Бул негиз кээде айырмалоочу же символикалык негиз деп да аталат. Буга энчилүү ат менен жалпы атты айырмалап жазуу кирет. Мисалы, бакыт — Бакыт, зарыл — Зарыл, ырыс — Ырыс, жума — Жума, жолдош — Жолдош, алтын — Алтын, күмүш — Күмүш, болот — Болот, жыргал — Жыргал, сонун — Сонун, кочкор — Кочкор, кул — Кул, эркин — Эркин.

Орфографиянын эрежелери
Кыргыз орфографиясынын төмөндөгүдөй негизги эрежелери бар:

кээ бир тамгаларды жазуу эрежелери; баш тамгаларды жазуу эрежелери;
уңгу сөздөрдү жазуу эрежелери; татаал сөздөрдү жазуу эрежелери;
дефисти жазуу эрежелери;
мүчө айкашкан уңгу сөздөрдү жазуу эрежелери;
кээ бир үнсүз тыбыштардын сөз аягында өзгөрүү эрежелери;
уңгу менен мүчөнүн ортосунда кээ бир үнсүздөрдүн айтылышы жана жазылышы;
эки сөздүн ортосунда кээ бир тыбыштардын айтылышы жана жазылышы;
мүчөлөрдүн кыскарган түрлөрүнүн жазылышы;
созулма мүчөлөрдүн жазуу эрежелери;
мүчө айкашканда кээ бир уңгу сөздөрдүн бузулуш учурларынын жазылышы;
ташымал;
сөз варианттары жана аларды жазуу эрежелери.

Грамматика
Сөздөрдүн өзгөрүшү, сөз жасоо жана сүйлөмдөгү сөздөрдүн айкалышы, түзүлүшү жөнүндөгү эрежелердин жыйындысы. Грамматика морфология жана синтаксис деген эки бөлүмдөн турат.

Грамматика гректин grammatike, gramma (тамга), морфология morphe (форма, түр), logos (окуу), синтаксис suntaxis (куруу, түзүү) деген сөздөрүнөн алынган.