Март: этимология, тарыхы, бишка тилдерде макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Март (латынча Mārtius mēnsis — Марс айы) — юлиян жана григориан календарындагы жылдын үчүнчү айы, Цезардын реформасына чейинки эски римдик жылдын биринчи айы.

31 күндөн турган жети айдын бири. Жердин Түндүк жарым шарында (анын ичинде Кыргызстанда дагы) жаз мезгилинин биринчи айы, Түштүк жарым шарда — күз мезгилинин биринчи айы.

Жалпы маалымат
Заманбап доордо григориан календары боюнча 11-мартка чейин Күн Суу пери топ жылдызында турат, 11-марттан тарта (башка маалымат боюнча — 12-мартта) — Балык топ жылдызында.

Март айынын кыргызча аталышы — жалган куран (караңыз: Кыргыз элдик календары). Жыл мезгилдеринде жаңы жашоонун символун, ал эми календарда адамдар, жаныбарлар жана өсүмдүктөр жандануусунун башатын билдирет. Түндүк жарым шарда, анын ичинде Кыргызстанда Февраль менен апрелдин ортосунда орун алган ай.

Март айындагы табият

Бяндалышы
Бул айга жазгы күн-түндүн теңелиши (20-март) туура келет. Күндүзгү убакыт ушул мезгилден тарта узарып, түнкү убак кыскарат. Кыргызстандагы орточо кардын эрүү мезгили 10—15-мартка туура келет. Күн нурунун жалпы тийүү узактыгы болжолдуу 110 саатты түзөт. Марттын аягында кар эрип кеткен күнөстүү дөңсөөлөрдө жана ала-телек жерлерде биринчи гүлдөр пайда болушу мүмкүн. Кайыңдын щиресинин эрте кыймылы башаталат.

Канаттуулардын учуп келүүсүнүн орточо убакыттары: чар карга — 11-марттын айланасында, торгойдуку 28-март, чыйырчык — 30-марттын айланасында. Ак коёндун биринчи төлү да март айында болот. Багыштын жаңы мүйүздөрдү өсүп чыгат. Аюу кышкы уйкудан ойгонот.

Тарыхы жана этимология
Айдын аталышы римдик согуш жана сакчы кудай Марстын ысымынан алынган. Климаты салыштырмалуу жумшак болгон Байыркы Римде март биринчи жазгы ай болгон, айыл-чарбалык жылдын логикалык башталыш чекити, жана мезгилдик аскер компаниясын баштоого ылайыктуу деп саналган.

Кыргызстанга аталыш орустардан келип, алар өз учурунда бул аталышты Византиядан алышкан. Кыргызча жылнаама боюнча аталышы — Жалган Куран (Кусейин Карасаев тарабынан иштелип, туураланган).

Улуу Британия жана анын колониялары жылдын баштапкы эсеп чекити катары 25-мартты 1952-жылга чейин, башкача айтканда григориан календары кабыл алынганга чейин колдонушкан.

Марттын тарыхый еропалык аталыштары өзүнө саксон ысымдарын камтыйт: Lentmonat (күн-түндүн теңелиши жана күндүн узарышынын урматына аталган), ошондой эле, Rhed-Monat же Hreth-monath (саксондук Rhedam же Hreth аял кудайдын урматына, буга март айында курмандык чалып турушкан). Англдар март айын Hyld-monath деп аташкан, башкача айтканда «бороондор айы». Орустардын байыркы календарында март айы сухий аталчу.

Башка тилдерде
Европанын көпчүлүк тилдеринде март аталышы латын салтына туура келет. Бирок, бир нече четтөөлөр бар.

Фин тилинде maaliskuu аталат, maallinen kuu сөзүнөн («жердин айы»), бул айда финляндияда кар астынан жер көрүнгөнүнөн ушинтип аташкан. Чех тилинде březen аталат, украинче — березень, ширеси кыймылга келген «берёза» сөзүнөн. Хорват тилинде — ožujak, хорваттардын «жалган» деген сөзүнөн келип чыккан деп жоромолдонот, бул аба ырайынын өзгөрмөлүүлүгүн билдирет имиш. Литва тилинде kovas аталып, сөзмө-сөз «чар карга» дегенди билдирет.

Казак тилинде — «Наурыз», бул ушул эле айда майрамдалуучу Нооруз майрамына байланыштуу.

Заманбап кытай жана япон тилдеринде март «үчүнчү ай» катары белгиленген.

Якуттардын тилинде — «Кулун тутар» аталып, аты айтып тургандай эле кулундарды кабыл алуу айы деп которулган. Бул айда жылкы кулундары көп туулуп, алардын туулушу жаңы жашоонун символу болгон. Якуттардын жылкы багуусу чарба жүргүзүүнүн негизги түрү болгондуктан, кулундардын туулушу аларга абдан маанилүү.

Майрамдар

Март айынын биринчи жекшембиси — Эл аралык балдардын телекөрсөтүү жана радио берүүлөр күнү.
1-март — АКШдагы Улуттук түстүү аялдар күнү (англисче National Women of Color Day).
3-март — Кыргыз Республикасынын туусу кабыл алынган күн; Бүткүл дүйнөлүк жазуучулар күнү.
5-март — Кыргызстандын сот системасынын кызматкерлеринин, ошондой эле, улуттук ак калпак күнү.
Экинчи ишемби — Украинанын жер ченегичтеринин күнү
Март айынын экинчи жекшембиси — Россияда геодезия жана картография кызматкерлеринин күнү.
8-март — Эл аралык аялдар күнү.
9-март — Эл аралык диджей күнү.
11-март — Тажиктердин басма сөз күнү
12-март — Кытайда бак отургузуу күнү.
14-март — Расмий эмес Пи санынын күнү; Плотиналарга каршы аракеттердин эл аралык күнү.
16-март — Таиландда Муай Тай боксунун улуттук күнү.
17-март — Ирландияда, Түндүк Ирландияда, Канаданын Ньюфаундленд жана Лабрадор провинцияларында Ыйык Патрик күнү.
20-март — Эл аралык Франкофония күнү.
21-март — Бүткүл дүйнөлүк поэзия күнү.
21-23-март — Нооруз — Иран жана түрк элдеринин (анын ичинде кыргыз элинин) жаз майрамы жана жаңы жылдын башталышы.
25-март — Грециянын Эгемендүүлүк күнү
27-март — Бүткүл дүйнөлүк театр күнү.
28-март — Азербайжандын Улуттук коопсуздук органдарынын кызматкерлеринин күнү.
31-март — Сесар Чавестин күнү.