«Манас эпосундагы көөнө сөздөр» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Макалада "Манас эпосундагы көөнө сөздөр" жыйнагын чогултуп чыктык, келгиле анда булар менен таанышып алалы. Ыңгайлуу болуусу үчүн сөздөрдү чыккан тилдерине жараша бөлүп койдук. Алгач, көөнө сөздөр жөнүндө Википедия сайтынан алынган маалымат менен кыскача түшүнүк бере кетели.

Көөнө сөздөр деген эмне
Цитата
Көөнө сөздөр — күндөлүк речте колдонулбаган, көркөм тексттерде стилдик ыкма, көркөм каражат катары кызмат аткарган сөздөр, сөз айкаштары. Көөнө сөздөрдүн элдик оозеки эпосто колдонушу анын мазмуну, жанрдык-стадиялык өзгөчөлүгү, поэтикасы менен тыкыс байланыштуу. Көөнө мотив, көөнө сюжет, көөнө образдарды көркөм чагылдырууда айрыкча жыш колдонулат. Манаста "көөнө" сөздөрдүн бардык түрлөрү кездешет. Белгилүү бир тарыхый учурда жашап, кийин колдонуудан чыгып калган историзмдер (зубун, тарса, ылама, мубакил, бичик жана башкалар) элдин мифологиялык аң-сезимине жана көөнө тарыхына байланыштуу түшүнүктөрдү билдирген сөздөр (жетимурук, адамноо, албын, кайып, зерчи жана башкалар) көп жолугат. Эпостогу көөнө сөздөрдү келип чыгышы боюнча эки топко бөлүүгө болот: уңгусу түрк сөзүнөн турган жана араб, иран, кытай, моңгол жана башкалар тилдерден кабыл алынган сөздөр. X. Карасаев «Манас» эпосундагы түшүнүүгө кыйынчылык келтире турган сөздөрдүн (Сагымбай Орозбаков варианты боюнча) сөздүгүн түзгөн (Камус наама). Көөнө сөздөр эпостун стилине көтөрүңкү эпикалык мүнөз берип, көөнө түшүнүктөрдү көркөм чагылдырууга кызмат кылат.

Кыргыздан
Арабдан
Ирандан
Фрасдан
Кытайдан
Моңголдон
Түрктөн
Калмактан
Уйгурдан
Гректен
Өзбек
Казак

Кыргыз сөзүнөн чыккандар
Ак таякЭшик кайтаруучу, жасоолБагланБышып жетилген козу, сүт эмген козуБаканоозТыңчыБей сарамжалШалаакы, бейгам, капарсызБөкөБалбан, алпБөрсөКенгуруДабанБийик ашууДоргоЧабарман, жасоол жигитЗабынШерик, ортокКыңарак (кыргыз, карылык сөзүнөн)Боз үйдүн үзүк туурдук жасаарда эне- лерибиз кийиз кескен жалпак бычак.КоокТөөнүн ширисинен жасалган баш ки- йим. Туткундарды кыйнаш үчүн кий- гизишкен.КошуунКол,аскер, черүүМанатКымбат баалуу кол менен жасалган, көбүнчө кызыл түстө болгон түктүү кездеме.Малкор (кыргыз, иран сөзүнөн)1.Малды жакшы баккан, малсар. 2.Өтө мал жандуу, сараң, бите карын.Меш (чанач меш)Эркечтин терисинен жасалган чоң чанач.Токон наалатЖеме, уятка калуу, күнөөлүү болууТубарЖибектен жасалган кытай кездемесиТүпөкНайзанын учундагы топ кылТалгакТамактын кандайдыр бир түрүн эңсөө, күсөө. Кош бойлуу аялдарга мүнөздүүТуулгаЖоокерлердин баш кийимиТомого1.Алгыр куштардын башына каптап кийгизилүүчү булгаарыдан жасалган баш кап. 2. Баш кийимдин түрү.ТулумАйдар өрүлгөн чачУлаатУкум-тукумЭгей-шыгайЖалпы, баары. Бирине бири шай келген.ЭңишКыргыздын ат оюндарынын бир түрүЭриш бузу (кыргыз, тажик сөзүнөн)Ыйык салтты бузуу, кайындуу кыз- ды же никелүү келинди ала качуу. 2. «Эриш» - кездеме, жипАлеңгир (кыргыз-монгол сөзү)Бүлүк салуучу жаа, саадак маанисиндеМилтеБараң, мылтыкты атыш үчүн от берүүдө пайдаланылган өрүлгөн кебез
Кулукчопо топурак чомолосу (чөмөлөсү) же кандайдыр бир нерсенин чомолонуп, топтолуп калышы, мисалы чомолонуп (чөмөлөнүп) калыптыр
Күртүк, күрткүкардын шилендиси, жыйылып калган кар. Кандайдыр бир нерсенин чогулуп калышы, мисалы, күртүк болуп калыптыр.
КайнарБашат, булак, атырылып же оргуп чыккан суу же кайсы бер нерсе, окуя, ошондой эле, географияда түштүк-чыгыш казакстан аймагы (алма-ата облусу).
КалакайЧочуп үн катуу, күтүлбөгөн жерден бир нерсе болгондо үн чыгарып билдирүү (кыйкыруу эмес). Мисалы, калакай, сонун экен.
КабарсыКайсы бир нерседен алыс болуу, атайын же билбестиктен түшүнүктүн жоктугу. Мисалы, анын Манастан кабарсы жок экен.
ДүмМылтыктын дүмү (кундагы), дүм болуп (таяныч болуп деген мааниде), ошондой эле, улуу, каардуу деген мааниде.
Зоңгок же зоңкокТоолордун арасындагы чоку, ошондой эле, түз жана кыйыр мааниде бийиктик. Мисалы, зоңкойгон бала экен же зоңкок элем убагында, азыр ач курсак тойбойт.
ОдурайОрой, жагымсыз, орой чакырык жасоо же орой кыйкырып чакыруу.
Кылычын дат басууТынч, жайбаракат күн өткөрүү, уруш, согуш дегенди ойлобоо, жөн отуруу.
МолтоЖыгач же кайсы бир нерсенин кесиндиси же кайсы бир нерсенин кыскарып калышы, мисалы, чачы молтоюп калыптыр.
ЖаянКиттин түрү (орусча киты касатки, жаян кит), эпосто балык сымал желмогуз.
Жаян оозЖутуп коё тургандай оозу чоң.
Жез канатЧыгаан, ашкан (кайсы бир нерседен ашкан), шыйрагы узун, сындуу ат же жылкы күлүгү.
Зуңкуй же зүңкүйТикесинен тик туруу, оркоюп же олчоюп үйүлүү, ошондой эле, арык бою узун адам (зуңкуйган адам) же зүңкүйүп жатат.
ТунжурКарчыга же ителгинин ургаачысы.
Тунжуроо же тунжураЧыканактап жантайып же капталдап, кабагын бүркөп, бир нерсени карап ойлонуу.
ТундурмаТундуруп койгон кандайдыр бир суюктук, даары, суусундук же башка тундурулган суюктук, кир суунун деле тундурмасы болот, түбүнө топурак тунуп чогулат. Же кымыздын үстүңкү катмарындагы тундурмасы. Ошондой эле, кайсы бир нерсени сыртынан билгизбей жамап-жазгап коюуу. Эпосто учунда кыты бар камчы.
ТакылЗарыл абалда болуу, мисалы, акчага такыл (акчага муктаж болуу), акылга такыл (акылы азыраак, буга акыл керек деген мааниде). Тиричилик такылган (жашоо оор болгон).
СупЭпосто ак жибектен же ак төөнүн жүнүнөн жасалган кымбат кездеме, суп чепкен. Иранча, миткаль же бөз кезменин түшүндүрөт.
МылалКайгы-капа, өкүнүч, тынчсыздануу.
ОбуракКадыр-барк
НаркескенКылычтын энчилүү аты, Манастын кылычы болгон делет.
КелтеОорунун түрү (брюшной тиф, ич келте) ошондой эле, иранча кыска дегенди билдирет. Эпосто мылтыктар тукуму, ак келте, сур келте.
КадиктүүШектүү, коркунучтуу, күчтүү, кубаттуу, мыкты.
МыйыкМыйыгынан күлүп, ичинен табасы канып күлкүсү келип, бирок күлкүсүн сыртка билгизбей жашырып турса да, жүзүндөгү жылмаюуусу билинип турган адам.
СанкуруДарыя аталышы
БүлдүргөСаптуу буюмдардын сабына тагылган, колго илип алуучу боо. Мисалы, камчынын бүлдүргөсү.
КамааБейкапар, сары санаасы жок.
Дорго же дөргөКытай (Синьцзянь) өкмөтүнүн жогорку өкүлдөрүнүн бири.
БачаБала же балакат, ошондой эле адамга кайрылуу сөзү, мисалы, бачам кандайсың (досум кандайсың деген мааниде), дагы башка түшүндүрмөсү: колдоочусу бар бийчи бала.
ЧопкутЖоокер же аскер кийими, катуу кийизден кабатталып, арасында кум, бор кошулуп тигилет. Көбүнчө ок өтпөс кийим делет.
ЫлашкерАскер башчысы.
ОтоготКалмак, кытай төрөлөрүнүн же эпикалык баатырлардын баш кийиминдеги асыл таштардан турган дөмпөкчөлөр.
ОкороАт жабдыгын токуунун өзгөчө ыкмасы.
Окоро түйгөнАт жабдыгын өзгөчө ыкмада токулушу же токулганы.
КаймалБеш жаштагы ургаачы төө.
КочкуКалмактардын айыл ыстарчыны (старостасы).
Керчөө тонКойдун төшүндөгү терисинен жасалган ичик.

Араб сөзүнөн чыккандар
Көөнө сөздөрТүшүндүрмөсүАалыӨтүктүн такасына тагылуучу темирАбайыКымбат баалуу кездемеАбузамзамКол менен жасалган көлчөАдепЖүрүм-турумАзадаТаза, сыпааАрбакРух деген сөздүн көптүк түрүАсабаӨтүктүн такасына тагылуучу темирАярАмалдуу, шылуун, кыяр деген маанидеБаканоозТыңчыДилдеБеш сом наркындагы алтын тыйынДолон, доолонКымбат баалуу кездеменин бир түрүДуба, дуга1.Жалынуу, табынуу 2.Сыйкыр, жай, жайлоо, дарымдооЗабарКооздук үчүн пайдаланылуучу буюм-тайымдарЗар, зерАлтынЗумурутАсыл таштын бир түрү - изумрудЗыйнатӨлүктүн урматыКарикӨтүмсүз, уян, коркунчаак, жер карама.КүпчөкАрабанын тетигиКүбө тон1.Баалуу сырт кийим же чапан. 2.Ок өтпөс соот кийим.КүпсөрМылтыктын дарысын сала турган чоң баштыкМааракеДаңазалуу майрамМамырчылыкБейкутчулук, тынччылык.Маркаба, мартабаДаража, мартабаң арттсынНаакерКооздоп жасалган баатырлар кийүүчү өтүкНабиПайда, кирешеНагараБарабан, добулбасНазырКудай жолуна курмандык атоо, кол кайыр берүү, өлгөнгө атап тамак берүүНакылСанат сөзНажасатБулганыч, ыпыласНакыл1.Айтылыш, уламыш, жомок. 2.Үлгүлүү кеп, санат сөзНөөмөтМөөнөт, кезекТоргунЖибек кездеме, бышык жибек,ТургунКымбат баалуу кездеменин түрүШаңшуурУютулган алтынШапаатЖардамдашууШараат, шарыятИслам дининдеги мыйзамдардын топтому жыйнагы.ЭбедейЖакшы көрүү, боор ооруу, жалынып- жалбарууЭгеКудай деген маанидеЭтибарКөңүл бурууЭриш бузууНике бузуу, үй-бүлөнү бузуу адатта эл түшүнүгү боюнча эр өлтүрүү менен бирдей бааланган өзгөчө чоң кылмыш эсептелген.Эбедейи эзилипКубанганды билгизетТумар (кыргыз, араб сөздөрүнөн)Диний ишеним боюнча шайтан, жинден, ар кандай кырсыктардан дуба жазылып, баалуу кездеме же булгары менен үч бурчтук түрүндө тышталып тигилетЭрен (кыргыз, араб сөздөрүнөн)Өтө алыс, ыраак.
ЖезитШүмшүк

Иран сөзүнөн чыккандар
АжайыпканаЖан-жаныбарлар чогултулган имаратБадирекТеги жаман деген сөздү түшүндүрөтБаргекЧачка тагылуучу кооздукБей сарамжалИлээнди деген мааниде.Бурак1.Чалыкпас, чарчабас күлүк, канаттуу ат. 2.Өлгөн адамдын арбагына арналып берилүүчү ат.Дене кулТүбөлүк кул дегенди түшүндүрөтДөрөөБалак камчы, балак уруучу куралДубалСокмо же кыштан салынган тосмоКенизекМалай кыз, күңКештеСаймаБаяндосКөрпөчөКырк чилтенКолдоочу пир, олуяКисеАр түрдүү майда буюмдар тагылуучу кайыш баштык курга тагылат. Оттук жана милте салынуучу кайыштан жасалган баштык.КожосанБаатырларды колдоочу дөөтүнүн, периштенин (духтун) бириМант1.Байланган, байлоо. 2.Күмүш менен кооздолгон кур 3.Дарымдаганда байлануучу жипМырзаКатчыНабытКыйрооНабатМөлтүр кант, чакмак кантНайзакерКаскак менен сайышууга уста адамНакуста, накүштө1.Сараң, битекарын, катуу баш 2.Ичи бузук, ичи арамНакисНазары пас, арам ойлуу, жек көрүнчүНамазКудайга жалынуу, ыйбадат кылууОрошонЖаркыраганТүрк кылуу1.Күчтүү,чоң. 2.Ашып-ташыган, өсүп жетилген. Койду түрк кылуу - койду семиртүү, жетилтүү.ТуушарКабылуу, жолугууЧатырашШахматЧомочоМаңдайЧырайАжарШербетТатгуу суусунШапПилдин сөөгүн каптаган канжары бар, шабы бар кылычШатыраш, чатырашШахмат сыяктуу байыркы оюндардын түрүШер1.Арстан 2 Эр-баатырЭрешен, оро- шон, рошонЖаркырак, жаркын, өтө көрүнүктүү болуу, белгилүү болуу
КымкапПарча, салмактуу жибек кездеменин аталышы.
ЗардапКатуу оору же ооруксунтуу, оор кесепеттүү, чукул.
ДүрүйөЖибек кездеменин түрү ошондой эле, жоолуктун өзгөчө көрүнүшү.
ЖадаалЧатак, жаңжал, тилдөө, сөгүү.
СазЖакшы, ырас, түзүк. Аз болсо да, саз болсун дегендей.

Фарс сөзүнөн чыккандар
Азар түмөнКөп, миң деген маанидеАпторойЖер бетиБадирекОңбогон, теги жаманБатенеДенеге бап, денеге жарашыктууБаяналууОор, кайгылуу, түйшүктүүЗаңгиНегир, капкара, пендеЗардалБалбан, алп, бөкөЗубунУруу, топ, бөлүк, аскердик отрядыКара байырКолдо туулган атКашкаБашчы, мыкты жетекчи, сай кашка- эң мыктыУбазирХандын акылчысы, (министр)ШооратДанк, даңазаЭндөөлөшүүЧачкындуу болуу,туш-тушка тарап кетүү, энөөлүк, капарсыздык

Кытай сөзүнөн чыккандар
Дуу-дууЧоң аймактын башкаруучусу же генерал-губернаторДубанАймак, участок; кытайча дуаньЗундунКытайлардын согуштук мансабынын бириШамыянКош айдаган өгүздүн мойнундагы моюнтурукка өткөрүлүүчү жыгач казыкШаншуурУютулган алтынШаң матаЧыйрак жакшы кездеменин бир түрү

Монгол сөзүнөн чыккандар
АксымОрой, одоноДомокАңгеме, жомокМандыгерКүңдүккө жалданып иштеген адам.ТууАсаба, желек, монголчо «туг»

Түрк сөзүнөн чыккандар
ДоотайОкругдун начальниги, губернаторЗоолуАдамды жазалаганда моюнга салуучу кишен сыяктуу темир чынжыр.

Калмак сөзүнөн
ЗангиБий катарындагы мансапМөңдүЭпосто көбүнчө калмактардын уруш урааны катары колдонулат

Уйгур сөзүнөн
АгачаБайбиче

Грек
КалемпирКызыл мурч

Өзбек
ЗаруратЗарыл болуу, чегине жеткен зарылдык, ошондой эле, мажбурлоо маанисинде
МубарекМаарек болсун, кут болсун деген мааниде.

Казак
АдейиАтайын, мисалы, бир нерсени адейи жасоо (атайын жасоо).

Силер, "Манас эпосундагы көөнө сөздөр" жөнүндө кандайларын билесиңер? четинен пикир жазып калтыра берсеңер да болот, алтбетте, түшүндүрмөсүн дагы жаза кетсеңер деп суранат элек.

Манастын жети осуяты
Манас гимни
Манас эпосунун күнү
Эпос тууралуу жалпы маалымат