Май (мезгил) макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Май (латынча mensis Maius — «Майя аял кудайдын айы») — григориан жана юлиан календарлары боюнча жылдын бешинчи айы, Цезардын маттан башталган реформасына чейинки эски римдик жылдын үчүнчү айы. 31 күн узактыктагы жети айдын бири.

Макала мазмуну

Жалпы маалымат
Баяндалышы
Тарыхы
Башка тилдерде
Майрамдар

Жалпы маалымат
Кыргызча аталышы — Бугу (Кыргыз элдик календары, календарь деген эмне). Жердин Түндүк жарым шарында жаз мезгилинин акыркы, үчүнчү айы, Түштүк жарым шарда — күз мезгилинин акыркы, үчүнчү айы. Апрель менен июнь айынын ортосундагы ай.

Май айындагы каакымдын уруктары

Заманбап доордо 13-майга чейин григориан календары боюнча күн Кой топ жылдызында турат, ал эми 13-майдан тарта — Букачар топ жылдызында (башка маалыматтар боюнча 14-майдан тарта).

Баяндалышы
Май айынынын орточо айлык температурасы Кыргызстанда +12,5 °С, термелүүлөрү менен +7,2ден +25,2 °С чейин.

Негизинен май айында үшүктөр жоголуп сирендер гүлдөйт. Өтө сейрек учурларда кар жайт, бирок тез эле эрип кетет. Эреже катары майдын экинчи жарымында кургак жана ысык аба ырайы орнойт.

Биринчи күндүн күркүрөшүнүн орточо мезгили, айдын башына туура келет. Айрым учурларда апрелде болот. Өтө сейрек учурларда кышында дагы болот. Үшүктөр болжолдуу жокко эсе болуп кетет — эртеси 18—20-апрель, эң кечи — 10—12-май. Май айында бакча өсүмдүктөрү гүлдөйт: крыжовник, чие, алма, кара өрүк, четин, кадимки өрүк, кызылгат. Жашылча жемиштер отургузулат. Май айында көптөгөн дарактардын жалбырактары чыгып, көптөгөн гүлдөр гүлдөйт: ландыштар, каакымдар, унутулгустар (Myosotis), эрте гүлдөгүчтөр, таза денелер (сары гүлдөр), саз фиалкалары жана башкалар. Козу карындар пайда болот.

Айдын биринчи жарымында булбулдар сайрай баштайт, экинчисинде — карлыгачтар учуп келет (чабалекей менен алмаштырбайлы). Кышкы уйкудан жыландар, кескелдириктер жана жерде-сууда жашоочулар ойгонот, чиркейлер пайда болот. Жаныбарлардын жана канаттуулардын көпчүлүгүндө май айы — тукумдарынн жарык дүйнөгө келүү мезгили.

Тарыхы
Май айы гректердин аял кудайы Майянын урматына аталган, а бул өз кезегинде римдиктердин Bona Dea (Боорукер Кудай) аял кудайы менен окшоштурулган, жана анын майрамы дул ушул май айына туура келчү. Ошондой эле, Байыркы Римде Майя кудайы жер кудайы Майеста менен дагы окшоштурулчу, мунун майрамы дагы май айына туура келип, айдын аталышы ушундан чыккан делет. Байыркы Италияда Майя-Майеста түшүмдүү жерди коргоочу аял кудай болгон.

Римдик акын Овидий май айы аталышын maiores же «карыянын» урматынан алган деп ырастачу, жана андан кийин июнь айы iuniores же «жаш адамдардын» урматына аталган имиш.

Тарыхый европалык аталыштар Карл Улуу тарабынан колдонулган Wonnemond (байыркы германча wunnimanot — «жайыттар айы») белгиленишин камтыйт. Май аталышы (чиркөөлүк китептерде — маий), башка айлардын аталышы сыяктуу эле болжолдуу түрдө юлиан календары менен бирге Византиядан алынган.

Дыйкандарда бул айда жумуш көп болуп, салтка ылайык бул мезгилде нике тойлорго, майрамдарга ылайыксыз ай деп саналган. Түрдүү ишенимдерде дагы май айында никелешүү ылайыксыз делет. Мисалы, байыркы римдик Овидий «май айында зыяндуулар жана бузукулар күйөөгө тиет» деп саначу. Плутарх дагы кийинкидей жазган: «римдиктер май айында үйлөнбөйт, бирок, июнь айын күтүшөт». Байыркы франктар аялдарына ашыкча эркиндик берген эркектерди май айында жазалашчу.

Байыркы Ирландияда 1-май күнү ырым-жырымдуу от жагуу менен Белтейн майрамы өткөрүлчү, салтка ылайык ушул күндөн тарта жай мезгили башталчу, ал эми май айы жайдын биринчи айы деп саналчу.

Башка тилдерде
Европанын көпчүлүк тилдеринде май аталышы эллин-грек-рим салтына туура келет, мунун кийинчерээк бүткүл рим перифериясы өзүнө алган.

Чех тилинде май — květen, башкача айтканда, «гүлдөөчү». Украин, белорус жана эски орус тилинде — травен, «чөптүү». Хорватча — svibanj, аталышын кизил (sviba, Cornus sanguinea) өсүмдүгүнөн алган, май айында бул өсүмдүк ак гүлдөр менен капталат. Фин тилинде toukokuu, болжолдуу touko (жазгы талаа жумуштары) жана kuu (ай) сөздөрүнөн келип чыккан. Литва тилинде gegužė аталып, gegutė (күкүк) деген сөзүнөн. Заманбап кытай жана япон тилдеринде — бешинчи Ай айы аталат.

Майрамдар

1-май — Кыргызстандагы эмгек күнү, ошондой эле, дүйнөдө «Эмгекчилердин эл аралык тилектештик күнү»
3-май — Эл аралык түркчүлүк күнү
5-май — Кыргыз Республикасынын конституциясынын күнү
7-май — Россияда радио күнү
8-май — Европадагы жеңиш күнү
9-май — Россияда жана КМШ өлкөлөрүндө (анын ичинде Кыргызстанда) Жеңиш күнү
12-май — Эл аралык медайымдардын күнү; Эл аралык бала багуучулардын күнү
17-май — Эл аралык электр байланыш күнү
18-май — Эл аралык музейлер күнү
21-май — Эл аралык космос күнү
25-май — Африканы бошотуу күнү
26-май — Киев шаарынын күнү
31-май — Бүткүл дүйнөлүк чылымсыз (тамекисиз) күн
Май айынын биринчи жекшембиси — Литвада Энелер күнү.
Май айынын экинчи жекшембиси Европанын көбүндө Энелер күнү.
Май айынын үчүнчү жекшембиси — Кыргызстандагы энелер күнү
Май айынын акыркы жекшембиси Венесуэлада Бак-дарактарды отургузуу күнү.