Кыргызстандын онор жайы макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Кыргызстандын онор жайы Октябрь революциясына чейин жаныдан эле тузуло баштап, 1913-ж. эл чарбасында онор жай ондурушунун улушу 3%и тузгон. Кыргызстанда онор жай продукциясы киши башына революцияга чейинки жалпы Орусиядагыга караганда 16 эсе аз чыгарылган. Республиканын онор жайы кустардык ондурушко негизделип, кобунчо айыл чарба сырьелорун кайрадан иштеп чыккан(бардык онор жай продукциясынын 86,5%).
 
Кыргызстанда революцияга чейин кустардык типтеги 1 момпосуй фабрикасы, 2 пиво жана 2 булгаары заводу, момо ширесин чыгаруучу мастерской, 11 тегирмен жана май чыгаруучу ишканалары ж. б. иштеген. Алардын дун продукциясынын наркы 175 мин сомду тузуп, жумушчулардын саны 150 кишиге гана жеткен. Республикада айыл чарба сырьесун алгач белендоочу бир нече жонокой менчик ишкан жун жуугуч жана пахта тазалоочу ишканалар иштеген. анча чон эмес, чакан 5 электр станциясы иштеп, алардын жалпы кубаттуулугу 265 кВт болгон. Кыргызстандын тоо-кен онор жайына алтын, озокерит жана темир купоросун казып алуу боюнча гана жеке менчик ишканалар болгон. Алардын кен байлыктары жакшы изилденбей, иретсиз пайдаланылган. Олконун аймагында кобунчо убактылуу иштеген 6 кыш заводу, бир акиташ бышыруучу завод болгон. Отун онор жайынан республикада 27 комур шахтасында 871 жумушчу, 2 мунай промыселинде 55 жумушчу эмгектенген. Бул ишканалардын улушуно республиканын бардык фабрика-завод жумушчуларынын 59%и жана продукциянын 50%и туура келген.
[ushka=seredina]
Революциядан кийинки республиканын эл чарбасын кайрадан куруу иши онор жайды онуктуруудон башталган. Мында ири онор жай ишканаларынын курулушу, бай табигый ресурстардын ырааттуу пайдаланылышы, транспорт-экономикалык байланышынын жакшырышы, эмгек ресурстарынын осушу республикада онор жай ондурушунун тез онугушуно зарыл шарт тузгон. 1913-81-жылдары онор жай продукциясы 379 эсе кобойгон. 1940-80-жылдары олкодо онор жай дун продукциясынын жылдык оточо осуу темпи 10,2%и тузгон. 1980-ж. коомдук дун продуктунун 55,6%и онор жай улушуно туура келген. Республиканын онор жайы жалпысынан 130 тармак жана тармакчалардан турган. Аларда ондурулгон продукция турлору кобойгон. Алсак, машина куруу тармагында эле продукциянын 200дон ашуун туру чыгарылган. Онор жайдын онугушу Кыргызстанда жумушчу кучунун кобойушуно ынгайлуу шарт тузуп, 1980-ж. республикада жумушчу 197 мин(1913-ж. 2,5 мин) кишиге жеткен. Эл чарбасында эмгектенген жогорку билимдуу адистердин 11%и, атайын орто билимдуулордун 20%и онор жайында иштеген.

Кийинки жылдары ондурушту рыноктук экономиканын талаптарына ылайыкташтыруунун натыйжасында онор жай ондурушундо тармактык чон озгоруулор болду. Мисалы, 1991-жылдан Республикада базар чойросун тузууго багытталган иш-чаралар: ири ишканаларды структуралык жактан кайрадан уюштуруу жана жана менчиктештируу программасы аткарылды.

1992-95-жылдары онор жай тармагында чон масштабдагы менчиктештируу жургузулуп, 1991-9, 1992-108, 1993-146, 1994-59, 1995-138, 1996-22. 1997-45, 1998-3, 1999-4 онор жай ишканалары менчиктештирилген. Менчиктештируу базар шартына даярдыксыз эле жургузулуп, ошондон улам жогорку адистешкен онор жай ишканалары токтоп калды, айрымдары кунумдук турмушка керектуу жонокой буюмдарды чыгарып калышты, кээси банкрот болуп жок болушту.

Онор жай продукциясын ондуруу 1991-95-жылдары улам томондоп отурган, 1995-жылы 1990-жылга салыштырмалуу 32,8%ке азайган.

Ондуруштун коломунун томондошу бардык онор жай тармактарында журду. Экономикада ырааттуу жургузулгон базардык мамилени киргизуу азыркы учурда онор жайдагы абалды бир топ озгортту. 1995-жылдан кийин тустуу металл, отун жана тамак-аш онор жайларында берилген чет элдик инвестициялардын эсебинен онор жайда осуу тенденциясы башталды.

1996-жылдан 2000-жылга чейин онор жай продукциясын ондуруу жыл сайн осуп отурду. 1990-жылгы салыштырганда ал 1996-жылы 32,8%ти, 2000-жылы 62,4%ти тузгон.

Сырье ондуруучу бардык тармактар боюнча ондуруунун колому 1990-жылга салыштырмалуу жалпы онор жай боюнча алгандагыга караганда жогору болгон жана отун онор жайында 74,8%ти, ал эми тустуу металлургияда 532,6% жана электр энергиясында 114,4%ти тузгон.

Тустуу металлургияда ондуруштун кескин осушу 1997-жылы алтын иштетуучу "Кумтөр" ишканасынын ишке киргизилишине байланыштуу болгон.

Сырье ондуруучу тармактардын улушу кобойгону менен 2000-жылы 1990-жылга салыштырмалуу машина куруу жана металл иштетуу онор жайынын улушу 16,6%ке, женил онор жайы 30,1%ке жана тамак-аш онор жайы 18,0%ке азайган.

Керектоочулордун суроо-талаптарынын озгорушуно, материалдык-техникалык жабдуудагы, даяр продукцияны откоруудогу кыйынчылыктарга, онор жай ишканаларынын финансылык абалынын татаалдыгына байланыштуу мурдагы ири тармактар-машина куруу жана женил онор жайынын салыштырма салмагы дагы томондоду.

Тармактык структурадагы озгоруулордун негизги себептери ондуруштун ар кыл денгээлде томондошу жана продукция баасынын осушу болуп саналат.

2000-жылы продукция ондуруунун осуш темпи 1999-жылга салыштырмалуу томонкудой болду: электр энергетикасы-122,0%, тустуу металлургия-108,6%, курулуш материалдар онор жайы-104,7%, женил онор жайы-114,1% жана тамак-аш онор жайы-107,2%.

Буга карабастан 2000-жылдын ичинде жалпысынан онор жайы боюнча 53 ишкана иштеген эмес. Декабрь айында онор жайынын эн маанилуу продукцияларынын 267 турунун ичинен 114ун чыгаруу кобойгон, 103у томондогон, 50су ондурулгон эмес.