«Кыргыз уруулары» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Кыргыз уруулары — кыргыздардын тарыхый калыптанган уруулук жана тектик бирикмелери.

Макала мазмуну

Калыптанышы
Генеалогия
Отуз уул

Оң канат

Адигине
Тагай
Кара Чоро
Көкө-Наалы → Монолдор
Муңгуш

Сол канат

Он уул - Ичкилик

Оң канат
Сол канат

Казак, кыргыз жана каракалпактардын этникалык байланыштары
Жайылуу аймагы

td {
  padding: 20px;
}

Уруулардын негизги айырмачылыктары катары, тамга (уруу белгиси), ураан (аскердик чакырык), мөөр жана туу болгон. Уруулардын башчысы бий эсептелинет. Өзүн-өзү башкаруу органдарына элдик курултайлар (чогулуштар) жана аксакалдар кеңеши кирген. Уруу ичиндеги тектик бөлүмдөр катары — урук термини пайдаланылат.

Генеалогиялык жана тарыхый окуялар санжыраларда (арабча شجرة шажара) жазылган. Санжыраны билүү ар бир бойго жеткен жигиттин милдети саналган.

Калыптанышы
Көчмөн элдерде тектик-уруулук байланыштар мамлекеттүүлүктөн маанилүү болгон. Бул формалдуу мамлекеттик түзүм, кайсы бир уруунун же тектин бекемделишине, доминанттык кылышына жана өзүнүн бийлигин орнотушуна болгон күмөндөрдүн натыйжасы болушу мүмкүн. Уруулар ийкемдүүрөөк түзүмгө умтулушкан — уруулук бирикме, конфедерация. Мунун негизин ички автономияны сактаган уруулар жана тектер консенсусу түзгөн.

Заманбап Кыргызстанды ээлеген кыргыздар тез арада жайыт жерлерди, жалпы аймактарды регламентөөчү, эффективдүү аскер-административдик системаны түзүүгө муктаж болушкан. Жазма булактарга ылайык кыргыздардын уруулук түзүмүнүн калыптанышы XVI кылымдын биринчи жарымында аяктаган, бул убакыт боюнча кыргыз элинин калыптануусунун акыркы баскычтарына туура келет. Генеалогия жана уруулардын келип чыгуусу жөнүндө жазылган эң алгачкы жазма булак — XVI кылымдагы Маджму ат-Таварих Сайф ад-Дина Аксикенди жазмасына таандык.

Кыргыздардын уруулук түзүмү өзүнө эки уруу бирикмесин камтыйт — Отуз уул жана Он уул. Уруулар оң канат жана сол канат болуп топторго бөлүнөт. Отуз уул менен Он уул биригип кырк уруулук элди калыптандырат — түркчө «кырк» жана байыркы сандык көптүк суффикс «-ыз» — кыргыз же «кырк + өгүз».

Генеалогия
Санжырага ылайык кыргыздардын жалпы атасы (бабасы) — Долон-бий саналат, мунун үч баласы болгон: Ак уул (оң канат), Куу уу (сол канат) жана Кызыл уул (ичкилик тобу).   Ак уул жана Куу уулдун тукумдары Отуз уул уруулук бирикмеге киришкен. Кызыл уул тукумдары Он уул бирикмесин түзгөн.

Отуз уул:

Ак уул - Оң Канат:

Көкө-Наалы → Моңолдор
Адигине → Жору, Баргы, Бөрү, Карабагыш, Пайгут, Баарын, Сарттар
Тагай → Бугу, Сарыбагыш, Солто, Саяк, Жедигер, Коңурат, Суумурун
Кара Чоро → Азык, Багыш, Катаган, Чекир Саяк, Черик
Муңгуш

Куу уул - Сол Канат:

Кушчу, Мундуз, Басыз, Саруу, Кытай, Жетиген, Төбөй, Чоң Багыш

Он уул:

Кызыл уул - Ичкилик:

Кыпчак, Кесек, Тейит, Каңды, Бостон, Нойгут, Найман, Дөөлөс, Ават, Оргу, Кыдыршаа.

Отуз уул
Оң канат
Адигине

УрууЖоруБаргыБөрүКарабагышПайгутБаарынСарттар

Уруулар

Ача-жору → Элчибек, Чайчы, Барак, Корок, Кулкач, Калча
Ай-жору → Тасма, Теңизбай
Атаке → Куртка, Боксары, Чот, Ак Чубак, Адый, Сарала
Каракунас
Көдөгөчүн

Маңгыт
Кара баргы
Сары баргы
Хан баргы
Таз баргы
Тооке
Савай
Ардай
Көкчө уулу
Олжоке
Ак буура
Анжыянчы
Бакшылар

Атаке
Алике
Байыш
Балбай
Кожоке
Бабаке

Баштык
Досмат
Калматай
Ажыбай
Мырзакул
Чаабасар
Жаныбек
Абдырахман
Шайбек
Мамын
Алымбек

Дүрмөн
Дүмө
Сарай
Алчын
Аргын

Ана баарын
Сары баарын
Бала баарын
Кара баарын

Карагана
Жакшылык
Куртка
Кашкатай
Караменде
Кадыр
Кабылан
Коңурбай тобу

Тагай

Уруу
Бугу
Сарыбагыш
Солто
Саяк
Жедигер
Коңурат
Суумурун

Уруулар

Тынымсейит
Арык
Желден
Бапа
Кыдык
Белек

Жети урук
Жантай 
Элчибек
Манап

Күнтуу
Култуу
Жетикул
Бөлөкбай
Талкан
Шалта
Чаа
Көгөй

Каба → Кутунай, Бегет, Качканак
Кайдуулат → Каратай, Төлөк, Беш Таз, Бай Барак
Өйдө чекти 
Сарык

Долу
Чекир
Сатылган
Токбай
Бугубай
Баянды

Сары
Так атар
Чырак
Таштемир
Улаан
Ажыбек

Бай көнөк
Жумаш
Калмакы
Кара сакал
Малтабар
Тежик
Түлкүчөк
Чымчык

Кара Чоро

Уруу
Азык
Багыш
Катаган
Чекир Саяк
Черик

Уруулар

Бычман 
Козугуна
Бай күчүк

Кош бычак
Бодом
Кокумбий
Жанкороз
Ыманбек

Катаган

Кулжыгач
Курманкожо
Чоро
Ыман

Ак Чубак
Бай Чубак
Куба
Тайчак

Көкө-Наалы → Монолдор

Бутактар
Бөгөнөк
Баакы-бий
Баймоңол

Уруулар

Алагар → Маани, Чагыр, Чолок Туума
Арык
Куусөөк → Назар, Эштек, Сарыкашка
Кара моңолдор

Улуу Кыйра → Бакы, Жакаш, Үч урук, Сарык, Самтыр, Тейит, Итийбас, Тогуз уулу
Орто Кыйра
Бала Кыйра

Баймоңол
Коной
Эсен
Күнүкө

Муңгуш

Бутактар
Жагалмай тамга
Кош тамга

Уруулар

Жылкелди
Төөке
Жапалак
Соколок
Маңгыт

Төлөйкөн
Жоош
Улуу катын
Эрке кашка
Көк жатык
Көдөгөчүн
Сарылар
Сарай

Сол канат

Уруу
Кушчу
Мундуз
Басыз
Саруу
Кытай
Жетиген
Төбөй
Чоңбагыш

Уруулар

Мең дуулат

Таз кушчу
Кара кушчу
Көк кушчу
Сакалды
Кагасты
Чейне
Чилжибут
Шараноот

Жоош

Сабатар
Каймасар
Кыржы
Боочу
Каңгелди
Үсөн

Бай мундуз
Зултай
Зулум
Замин
Сулдуз
Лакай
Коткор мундуз
Калдык
Шыгай
Шерзар

Түгөлбука
Кудайлат → Керки тамга, Кылыч тамга
Байсогур
Бактыгул
Жээренче
Каман
Кашка
Караке

Төңтөрт → Аккийиз, Көлпөч
Тубай → Алакчын, Беш моюн, Бала саруу 
Кыркуул  → Агынай, Келдей, Бешкаман, Мачак
Тогунай
Күркүрөө

Байтике
Буудай
Барак
Төңтөгөр
Төмөн тамга
Бөгөжү

Кыргый
Кыбал
Дербиш

Калдо
Карабаш
Мурат
Чалай
Кызыл тебетей
Чоң төбөй

Азыкалы
Каңдабас
Кулан сарык
Бечине
Мичак
Тынчын
Килен
Калмак

Он уул - Ичкилик
Оң канат

Уруу
Кесек
Тейит
Бостон
Дөөлөс
Оргу

Уруулар

Байкесек
Каракесек
Бөрү баш
Авай кесек
Жоокесек
Чүчүк
Сары уйсун
Кара уйсун
Эшкара
Кызыл аяк
Бөлөксары
Так атар

Кара тейит
Сары тейит
Чал тейит
Бай тейит (Баят)
Арык тейит
Чоң тейит
Уйгур тейит
Жаман тейит
Чапан тейит
Айтемир тейит
Токум тейит
Чегитир тейит
Сүрүнчек
Кашка
Куталы
Каратай
Калча

Кызыл уул
Бозбала
Жазар
Ботманке
Баймат
Чоң кыргыз

Керейит
Кара сакал
Зүмбүл
Булбул
Ак эчки
Майна
Меркит
Ай тамга 
Додон
Кенже 
Дүкөн

Көк чанак
Сары

Сол канат

Уруу
Кыпчак
Каңды
Нойгут
Найман
Ават
Кыдыршаа

Уруулар

Жаманан
Омонок
Таз кыпчак
Шерден
Кармыш
Тору айгыр
Аткачы
Кожом шүкүр
Жарты баш
Алтыке
Сакоо кыпчак
Кызыл аяк
Кытай кыпчак

Сары каңды
Кара каңды
Каранай
Алашан
Орок тамга
Үч ок тамга
Уман каңды
Түркмөн
Уйгур булга
Шаран
Ургу
Уйлар

Моканай
Чынатар
Сөөкмурун
Карамоюн
Таздар жабай
Жайылчы
Чалтак
Газды
Карасаадак
Мамаштукум
Акназар
Чардалай
Сакы кожояр
Досой
Байбол
Кулбол
Ботояр
Атаяр

Бозторгой
Базар-балдар
Чандаке
Утай
Кул найман
Кожо найман
Бөө найман
Мырза найман
Кийик найман
Жоонбут найман
Куран найман
Кашаркул найман
Жөөрдө найман
Кара найман
Чапкылдак

Татар
Тама
Моңол
Уста
Котоздор
Манас
Так атар
Токмок
Чот
Эшкара

Эрдене
Чаңдабас
Чынатан

Казак, кыргыз жана каракалпактардын этникалык байланыштары
Кыргыздар, казактар жана каракалпактардын тектик-уруулук түзүмдөрдүн жана алардын этно-генетикалык байланыштарын салыштыруу:

Этноним
Казактар
Кыргыздар
Каракалпактар

Уйсун

Улуу Жүз/Уйсын

Ичкилик/Кесек/Сары уйсун

Канглы
Улуу Жүз/Канглы
Ичкилик/КаңдыСол Канат/Саруу/Мачак
Кыпшак/Қаңлы

Катаган
Улуу Жүз/Шанышкылы
Оң Канат/Кара Чоро/Чекир Саяк/Катаган
-

Жалаир
Улуу Жүз/Жалайыр
Солто/Жалайыр
Жалайыр

Кыпчак
Орто Жүз/Кыпшак
Ичкилик/Кыпчак
Кыпшак

Найман
Орто Жүз/Найман
Ичкилик/Найман
+

Алчын
Кичүү Жүз/Алшын
Оң Канат/Адигине/Пайгут/Алчын
+

Мангыт
Орто Жүз/Конырат/Мангытай/Мангыт

Оң Канат/Баргы/МаңгытОң Канат/Мунгуш/Маңгыт

Мангыт

Конурат
Орто Жүз/Конырат
Оң Канат/Тагай/Коңурат
Арыс Конырат

Кесек
Кичүү Жүз/Алимула/Каракесек
Ичкилик/Кесек
-

Кереит
Орто Жүз/КереиКичүү Жүз/Жетыру/Кереит
Ичкилик/Дөөлөс/КерейитМоңолдор/Кыйра
-

Аргын
Орто Жүз/Аргын
Оң Канат/Адигине/Пайгут/Аргын
-

Кытай
Орто Жүз/Конырат/Мангытай/Кытай
Сол Канат/Кытай
Кытай

Эскертүү: «+» — бул этнонимдеги уруулардын өкүлдөрү, уруулук жана тектик этнонимди сактабастан этникалык топтун курамына кирген; «–» — бул элдердин уруулар жана тектердин этноними жок.

Жайылуу аймагы
Бугу — Ысык-Көлдүн түштүк жээги жана Текес суусунан аймагындагы Иле өрөөнүнүн тоо этектери;
Сарыбагыш — Кемин өрөөнү жана Ысык-Көлдүн түндүк-батыш жээги;
Солто — Чүй өрөөнү;
Саруу, Кытай, Кушчу — Талас жана Чаткал;
Саяк — Соң-Көл көлү, Суусамыр жана Кетмен-Төбө;
Моңолдор, Черик — Борбордук Тянь-Шань жана СУАР КЭР;
Адигине — Алай өрөөнү;
Мундуз, Басыз, Жедигер — Фергана кыркасынын батыш тоо этектери;
Мунгуш, Багыш жана Карабагыш — Фергана өрөөнүнүн чыгышы;
Ичкилик — Фергана өрөөнүнүн борбору жана батышы, Памир;
Чоңбагыш, кыпчак — СУАР КЭР, Фергана өрөөнү.