Кошоктор, армандар. Түшүндүрмөлөр, тексти макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Кошоктор — кыргыз маданиятынын каза болгон адамга же эскерүү учурунда, ошондой эле кыз узатууда айтылуучу траурдук ырлар. Мындай ырлар каза болгон адамга сый-урматты, сүйүүнү, арманды билдирип, анын жашоосу, жетишкендиктери, үй-бүлөөсүндөгү жана коомдогу маанилүүлүгү жөнүндө айтылат.

Жалпы маалымат
Негизинен кошоктор аял киши тарабынан айтылат, көбүнчө аялы, апасы, жакын туугандары жактан.

Кыргыз элдик оозеки чыгармаларынын ичинен үрп-адат, салт ырлары кеңири орунду ээлейт. Мындай ырларга кошоктор (киши өлгөндөгү, кыз узаткандагы), керээз, арман ырлары да кирет.

Кошоктор — кыргыз маданиятынын терең жан-дүйнөлүк жана социалдык аспектилерин чагылдыруучу улуттук оозеки салтынын маанилүү бөлүгү. Заманбап кыргыз маданиятында каза болгондорго кошок айтуу өтө сейрек кездешет.

Кошоктор адегенде адам өлгөндө ырдалган, айтуучунун ички кайгы — сын, өкүнүүсүн, күйүтүн чагылдырган. Кийинчерээк кыз узатууда дагы колдонула баштаган.

Кошоктор: киши өлгөндө кошулуучу жана кыз узатууда кошулуучу кошоктор болуп экиге бөлүнөт.

Киши өлгөндөгү кошокторго "Карагул ботом", "Устанын аялынын кошогу", "Күлбөскандын кошогу", "Мергенчинин аялынын кошогу" ж. б. кирет.

Кошоктордун түзүмү жалпысынан кийинкидей:

Башталышы (ыйды элестеткен кайгылуу үн)
Негизги бөлүк (мактоо)
Жеке байланыш (арыз-арман)
Кортунду (коштошуу)

Кошоктор тексти
Устанын аялынын кошогу
Балкасы менен зер чапкан,
Бармагы менен мал тапкан.
Кычкачын кармап, зер чапкан,
Кызматы менен мал тапкан.
Көөрүгүн күндө өкүрткөн,
Көмүрүн сактап, бекиткен.
Баянын айтам бир канча,
Балкасын койбой секирткен.
Асылым уста, арстаным,
Бактыма кудай жазганым.
Балаңа калды мүлк болуп,
Болоттон соккон барсканың.
Дөөнгүң калды темирден,
Көз ачык өттүң өмүрдөн.
Чың темирди балкытып,
Өнөрүң ашты көмүрдөн.
Жалпы журт пайда көрсүн деп,
Жасадың таштан тегирмен.
Туйгунум — устам барында,
Тууганы нанга кенелген.
Көзү ачык сенин балдарың,
Көтөрүп нанды кемирген.
Жайдарым, сендей табылбайт,
Жалпы бир элет элиңден.
Суй салып ойноп жүрчү элем,
Сымбатым артып келинден.
Каз элечек мен элем,
Тойгузган эрим сен элең.
Каз элечек жыйналды,
Кара бет какшап ыйлады.
Торко элечек жыйналды.
Кадимки кадыр сый калды.
Арманын айтып кара бет.
Азабың тартып кыйналды.
Кара бет менин үстүмдө,
Калдайган калың чыр калды.
Береним, уста өлгөн соң,
Беш бармак тийди бетиме.
Жүдөп-какап, кор болуп,
Жүрөмүн калктын четинде.
Өзүңдөн калган үч балаң,
Эсен жүрсө, эр жетер,
Эр жеткенче, эс кетер.
Эсине албай дос кетер,
Карыптык башка келгенде,
Кайгы менен күн кечер.
Эмгек кылсак эринбей,
Эптеп-септеп күн өтөр.

Кыз узатууда
Жеңесинин коштошкон кошогу
Аркадагы көк конуш,
Алты ыстарчын бир болуш,
Атакең тапкан жай конуш.
Жай конушка конуп ал, Кызыке,
Жайдары келин болуп ал!
Желкедеги бир конуш,
Жети ыстарчын бир болуш,
Энекең тапкан жай конуш.
Жай конушка конуп ал, Кызыке,
Жайдары келин болуп ал!
Сары атка тумар тагып ал, Кудагый,
Салкын жерге багып ал!
Салкын жерге бакпасаң,
Санатылуу малыңды ал!
Көк атка тумар тагып ал,
Көлөкө жерге багып ал!
Көлөкө жерге бакпасаң,
Көпкө түшкөн малыңды ал! Бийкеч жан,
Көгөргөн тоонун чокусу,
Көккө бир жакын көрүнөт.
Жат элге кетип барам деп, Кызыке,
Көңүлүң жаман бөлүнөт.
Жай кийгениң мүлк эле,
Кыш кийгениң түлкү эле.
Отурган жериң, кыз бийкем,
Оюн менен күлкү эле.
Оюн, күлкү тыйылар,
Кожо, молдо жыйылар.
Кокустан нике кыйылар.
А тоонун башы көбүргөн,
Бу тоонун башы көбүргөн, Бийкеч жан,
Ата-энеден бөлүнгөн.
Тескейден аккан булак бол, Бийкеч жан,
Теңтушуң менен ынак бол!
Күңгөйдөн аккан булак бол,
Күйөөң менен ынак бол!

Дыйкандын аялынын кошогу (Тоголок Молдо)
Асылым дыйкан жыргалым,
Асылың көрүп жыргадым.
Бала-чакаң жаш калды,
Баркыңды санап куурадым.

Бармактарың барбайтып,
Басаган элең жыргалым.
Ортондоруң оркойтуп
Орокчу элең жыргалым.
Кабыргаңды каржайтып,
Карылуу элең, жыргалым.
Батыра чапкан кетменди,
Байкаган үрөн сепкенди.
Өзү – дыйкан табышкер,
Ойлонбогон өткөндү.

Арыкка суусун бурганым,
Айылга жыйын курганым.
Ак буудай айдап, нанын жеп,
Аштык багып турганым.
Адамдан талап кылбаган,
Асыл элең жыргалым.
Булуңга буудай сепкеним,
Буудайга алган кетмениң,
Кош өгүздү байлаган,
Шайман тиркээч шайлаган.
Кара жерди каңтарып,
Эшилтип эгин айдаган.
Эл кеткенде жайлоого,
Эгиндин башын жайлаган.
Буурусунун буктурган,
Кара жерге суктурган.
–Түгөнбөс кенч эгин –деп,
Сугатчыга уктурган.
Эмгек кыл деген насаатын,
Дыйкандарга жуктурган.
Ат семирткен арпага,
Пайдасы тийген барчага.
"Асыл дыйкан өттү" –деп,
Атагың кетти канчага.

Арыгын терең кең чапкан,
Ак буудай деген кен тапкан.
Дыйкандык кылып дан тапкан,
Жыргатып жакшы жан баккан.
Бурбай эккен буудайды,
Гүлкан1 кылган бу жайды.
Жыргалым дыйкан барында
Жыргап көрдүм убайды.
Адырга сепкен арпаны,
Аян кылган канчаны.
"Талаага сепкен таруу"–деп,
"Табар пайда ушул"–деп.
Конуш кылган колотту,
Колотко сепкен конокту.
Чамынганы жолборстой,
Чарыкка салган орокту.

Булуңга сепкен буурчакты,
Алтын деп билген турпакты.
Ашка-нанга мол кылып,
Тойгузуп турган курсакты,
Пейлинде жактырбайт,
Бекер басып жүрүштү.
Жарышка салып кеп кылган,
Арпа менен күрүчтү.
Тоголок кызыл даны бар,
Токчулук буудай жана бар.
Бурбай айда буудайды
Талыкпай айда тарууну.
Талыктырбайт адамды
Көңүлдөнүп жакшы иште,
Берекелүү алууну,
Тарууга чыгар карууну.
Бакалдар сатат баарыны,
Байкатып айтам шалыны.
Кабыгы сайын дан экен,
Кымбаты дандын шалы экен.
Көлгө урук септирет,
Абыдан ылай тептирет,
Көлгө чыгат көгөрүп,
Сууга чыгат майсалып,
Баасына келтирип,
Бул жаныбар күрүчтү,
Дыйкандар сатат байсалап
Кызыл болот кээси,
Кымбат болот баасы.

Салаадан майын чыгарып,
Салса болот сорпого,
Бул жаныбар күрүчүң,
Маалим тамак барчага.
Салаадан майы чыкпаса,
Садага кетсин арпага.

Жылжыган Сыргак сен элең,
Сырыңды билген мен элем.
Сырттаным дыйкан, барыңда,
Мен бейбак, эмнеден кем элем?..
Ойдо жаткан таш элең,
Орокчунун башы элең.
Сууда жаткан таш элең,
Сугатчынын башы элең.
Кырда жаткан таш элең,
Кырманчынын башы элең.
Калың кара туугандын
Казанга бышкан ашы элең
Кырды кырдай басканым,
Кызыгып ороо казганым.
Башкага жаман көрүнсө,
Өзүмө жакшы арстаным.
Толуп жатат өнөрүң,
Билбедим сенин өлөрүң.

Береке кирген ашыма,
Пейли жумшак береним,
Ала кар менен аралаш,
Эгинди эрте айдаган.
Суу сугарып, арык чаап,
Саратан чөлдү жайлаган.
Кагылайын дыйканым,
Качкан эмес пайдадан.
Пайда таап эгинден
Арбын кылып айдаган.

«Аккула» – деп кепсенди,
Арбын берген мол кылып,
Ал-кайратын зор кылып.
Башынан дыйкан ийгеним,
Пайдасы журтка тийгеним.
Бала кезден бер жакка,
Эгин айдап жүргөнүм.
Ар кызматы жаккандан,
Эли-журту сүйгөнүм.

Чөптү тоодой көп кылган,
Төгөрөгүн чеп кылган.
Саманын арбын көп кылган,
–Берекелүү дыйкан–деп,
Жалпы калк аны кеп кылган.
Жаманчылык жут күнү,
Чабыр-чубур арыктар
Тегеректеп жеп турган.
Артын байкап санаган,
Артык кадыр самаган.
Жут болгондо топурап,
Малдуулар көзүн караган.

Дыйканымды өлтүрдү,
Баласы мендей какшасын,
Башыма жабыр келтирди.
Эч кылмышы жок эле,
Дыйканымды күнөөлөп,
Жайлаптыр датка өлтүрүп,
Жалпы журтка күбөлөп.
Багымды датка байлады,
Мээнетим бекер сайлады.

Арманын айтып ар качан,
Алганы дартын козгосун,
Казы-мупту жолумдан,
Каршы чыгып тоспосун.
Какшаал казы залымдын
Кара кийип катыны
Тукуму тарап тоз болсун!
Уугу сынып кыйрасын,
Уулу мендей ыйласын.
Керегеси кыйрасын,
Келини мендей ыйласын.
Түндүгү сынып кыйрасын,
Тууганы мендей ыйласын!

Асылым дыйкан курдашым,
Армандуу болду бу башым.
Асылым аман турганда,
Анык эле жыргашым.
Арстаным сенден айрылып,
Арылбады көз жашым.
Керилип кетмен чапканым,
Кетмендей нанды тапканым,
Кенебей жыргап жатканым.
Кейитип кеттиң, арстаным.
Оюлтуп ороо казганым,
Олжону кабат тапканым
Оенум дыйкан, арстаным!

Армандар тексти
Теңсиз турмуштун айынан жаралган кайгы-муңдуу чыгармалар, арман ырларын түзөт. Арман ырлары өзүнүн тематикасы, мазмуну жагынан ар түрдүү: "Жокчулуктун арманы", "Карылыктын арманы", "Койчунун арманы", "Кыздын арманы", "Сокурдун арманы" ж. б.

Жокчулуктун арманы
Беш айчыктуу кызыл тон,
Кийгизбедиң жокчулук.
Безелентип боз жорго,
Мингизбедиң жокчулук.
Алты айчыктуу кызыл тон,
Кийгизбедиң жокчулук.
Алчаңдатып боз жорго,
Миңгизбедиң жокчулук.
Карагандуу кайкы жол,
Кондурбадың жокчулук.
Каршы алдымдан сен чыгып,
Ондурбадың жокчулук.
Бетегелүү сары жон,
Кондурбадың жокчулук.
Бет алдымдан сен чыгып,
Оңдурбадың жокчулук...

Төркүнүнө жетпеген кыздын арманы
Суурулсун тулпар туягы,
Курусун кыздын ыраагы.
Ак түйүнчөк түйгөндөй,
Данакер бекен кыз байкуш?
Ат жеткис жерге бергидей,
Күнөөкөр бекен кыз байкуш?
Көк түйүнчөк түйгөндөй,
Данакер бекен кыз байкуш?
Көз көргүс алыс бергидей.
Күнөөкөр бекен кыз байкуш?
Тобурчак аттын токтугу,
Тозоктуу көлдүн окчуну,
Төркүнүм көлдө, мен мында,
Ичимде толгон көп муң да.
Тобурчак аттын туягы,
Тозоктуу көлдүн ыраагы.
Куркулдайдын уясы,
Кургак да бекен, суу бекен?
Куруп калган бир тууган,
Оору да бекен, соо бекен?
Ашуунун бели ак кезең,
Кара да бекен, кар бекен?
Кайрыларым бир тууган,
Аман-эсен бар бекен?

Койчунун арманы
Койчу болдум башынан,
Кордукту тарттым жашымдан.
Кошомат кылып кой бактым,
Курсагымдын ачынан.
Чокоюм буттан суурулуп,
Чор болду таман туурулуп.
Чой-чойлоп жүрүп өлөмбү,
Чокудан бир күн буулугуп?
Чарыгым буттан суурулуп,
Чарчадым таман туурулуп.
Чой-чойлоп жүрүп өлөмбү,
Чокудан бир күн буулугуп?
Эшикке жатсам, эчки капыр тебелейт,
Үйгө жатсам, байбиче капыр жемелейт.
Тезек тер деп кап берет,
Үйгө кирсем, көсөө менен тап берет.
Эшикке жатсам курушуп,
Кой, эчки менен урушуп.
Каржалсам билчү киши жок,
Ачка жатсам тырышып.
Кара өгүз минсем камчым жок,
Үйгө келсем, тынчым жок.
Муңканып зарлап ыйласам,
Арманым угар киши жок.