«Кемирүүчүлөр: кыскача маалымат» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Кемирүүчүлөр (лат. Rodentia) — сүт эмүүчүлөрдүн эң көп жайылган отряды. Америкалык ASM Mammal Diversity Database базасында кемирүүчүлөрдүн 35 түркүмү, 536 тукуму жана 2693 заманбап түрү бар.

Кемирүүчүлөр деген эмне? Узундугу 5 см, салмагы бир нече грамм болгон кипкичинекей чычкан жана узундугу бир метрге, салмагы 30 килограммга жеткендери бар. Кемчет, шамдагай сергек тыйын чычкан жана ийнелүү эби-сыны жок чүткөр (дикобраз), кирпи, токой барак куйругу жана боздоң сууру, ысык даркан талаалар менен чөлдөрдү мекендеген кош аяк, суук тундрада жашоочу лемминг, ондатр менен ала чычкан, сазчыл кунулар мунун баары кемирүүчүлөр.

Чоңдугу, кебетеси, жашоо мүнөзү ар башка болгон бул жаныбарларда кандай жалпылык, окшоштук болушу мүмкүн? Ооба булардын баары — кемирүүчүлөр.

Аталышы эле бул жаныбарлардын кантип азыктана тургандыгын билдирип турат. Кемирүүчүлөрдүн дээрлик баары өсүмдүк менен азыктанышат. Аларды таанытуучу эн биринчи белгиси — тиштери.

Кемирүүчүлөрдө азуу тиштер болбойт, бирок кашка тиштери узун, бекем жана абдан курч. Алар мокоп, тукулданып кетет, бирок башка жаңысы чыгат.

Кемирүүчүлөрдү бардык жерден: алыскы түндүк менен аптаптуу чөлдөн, бийик тоолор менен чытырман токойлордон учуратууга болот.
 
Кемирүүчүлөрдүн көбүн, өзгөчө чычкан сымалдарын жырткыч куштар, биринчи эле үкүлөр жейт. Түлкү менен арыс чычкан сыяктуу куну терилүү айбандар да кемирүүчүлөр менен азыктанышат. Кемирүүчүлөр жок болсо бул жырткыч айбандар ачка өлөт.

Кемирүүчүлөрдүн айрымдары да баалуу терилүү айбан болуп эсептелет. Тыйын чычкан менен кемчеттин, ондатра менен сазчыл кунунун териси өтө баалуу.

Кемирүүчүлөр жөнүндө 10 кызыктуу фактылар

Тиштери өмүр бою өсөт. Бардык Кемирүүчүлөрдын (чычкандар, калгандар, белкелер ж.б.) үстүңкү жана астыңкы экиден кескич тиши өмүр бою тынымсыз өсөт. Ошондуктан алар ар дайым бир нерсени — жыгачты, сөөктөрдү, пластиктерди ж.б. — кемирип турушат. Эгерде тиштери убагында жешилбесе, өтө узарып, тамак жей албай калышы мүмкүн.
Чычкандар күлөт. Илимпоздор эксперименттердин жүрүшүндө чычкандардын жаагына тийгенде же ойноткондо ультраүндүү (адам укпаган жыштыкта) күлкүсүнө окшогон үн чыгара турганын байкашкан. Бул алардын эмоционалдык дүйнөсү бар экенин көрсөтөт.
Тыйын чычкандын картасы бар. Тыйын чычкандар азыктары катылган жерлерди унутуп калбаш үчүн мээсинде картага окшогон мейкиндиктиктүү эстутумду колдонушат. Кээде жашырылган азыктар унутулуп калат — бул болсо токойдо жаңы өсүмдүктөрдүн өсүшүнө шарт түзөт.
Капибара — эң чоң кемирүүчү. Алардын узундугу 1,3 метрге чейин жетип, салмагы 60–70 кг болушу мүмкүн. Алар суу жанында жашап, абдан башка жаныбарларга жана адамдарга жакын келүүдөн коркпойт.
Кемчет инженер-архитекторлор. Кемчеттер дарыяларда жана сууларда тосмо куруу жөндөмү менен белгилүү. Алар токойдон бутактарды жана ылайды чогултуп, суу агымын өзгөртүп, өзүнө ылайык жашоо шарт түзөт.
Кемирүүчүлөр дүйнөнүн бардык бурчунда бар. Кемирүүчүлөр Арктикадан Антарктидага чейин бардык жерлерде жашашат (ошондой эле шаарларда да). Алар абдан ыңгайлашкан жаныбарлар, чөл, токой, талаа жана адам жашаган аймактарда тең жашап кете алышат (өзгөчө келемиштер).
Кээ бир Кемирүүчүлөр канаттуу жаныбарлардай уча алат. Учпай турган, бирок абада сүзүп учкандай боло алган кемирүүчүлөр бар. Мисалы, учуучу тыйын чычкандар терилүү мембрана аркылуу бир дарактан экинчисине кыдырып уча алышат.
Кемирүүчүлөрдүн жардамы менен илим алдыга жылат. Лабораториялык чычкандар медицина, генетика жана психология жаатындагы изилдөөлөрдө кеңири колдонулат. Алардын организмдери адамдыкына окшош болгондуктан, көптөгөн дары-дармектер жана дарылоолор ошолордун негизинде табылган.
Деңиз чочкосу Түштүк Америкадан келген. Аты деңиз чочкосу болгону менен, бул кемирүүчүлөр деңизде жашабайт. Алар Түштүк Американын тоолуу аймактарында пайда болгон жана учурда үй жаныбары катары дүйнө жүзүндө белгилүү.
Кемирүүчүлөр үн, жыт жана вибрация аркылуу баарлаша алышат. Көпчүлүк кемирүүчүлөр — өзгөчө чычкандар жана келемиштер — үн чыгаруудан тышкары, денесинин титирөөсү, жыт белгилери жана ультраүн белгилерин колдонуу менен бири-бири менен байланышат. Мисалы, кээ бир түрлөр жыт калтырып, өз аймагын белгилешет же түгөйүн таанышат. Бул алардын социалдык түзүмүндө чоң мааниге ээ.