Эне тил: баяндалышы, түшүндүрмөлөрү макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Эне тил — бул адамдын жаштайынан, кадыресе чөйрөдө атайын окутуусуз, ата-энесинен, айланасындагы адамдардан өздөштүргөн тили.

Жалпы маалымат
Эне тил — бул адам сүйлөп жана ой жүгүртө баштаган биринчи тил. Ушуга байланыштуу муну биринчи энеден үйрөнгөндүктөн, «эне тил» деп аташат. Эне тил — бул ата-энеңдин, өз элиңдин тили.

Ал адамдын үй-бүлөсүндөгү жана жакынкы жамаатындагы негизги тил. Биз эне тилин кичине кезибизден баштап ата-энебизден, ага-туугандарыбыздан, дегеле айлана-чөйрөбүздөгү улуулардан угуп, мектепке барганда атайын «эне тили» деген окуу китептен окуп үйрөнөбүз.Ошондой эле, эне тил деп улуттардын же мамлекеттин өздүк, жеке деп тааныган тили айтылат.

Бой тарткан сайын тилди биз калк казынасынан, маданият жана билим бешиги мектептен, китептен гезит-журналдардан, радиодон, теле көрсөтүүлөрдөн, кинофильмдерден улам терең өздөштүрө беребиз.

Тил — биздин өмүр бою башка адамдар менен сүйлөшө турган башкы байланыш куралыбыз. Элдин тили — өзүнчө тарых. Ар бир элдин жашаган күндөн тартып, башынан өткөргөн турмушу, баатырдык баяны, жомоктору, ырдаган ырлары, жазган китептери, табияттын кубулуштары, жер-суунун аттары, айтор бардык нерселер эне тилде сакталат, ал аркылуу укум-тукумга берилет.

Биздин эне тил — байыркы тил. Ошондуктан элдин байыркы замандан берки тажрыйба билим, тарыхы, акыл казынасы топтолгон чыгармаларда эне тилдин күчү менен бизге жетип, рухий дүйнөбүздү байытат.

Жалгыз дарак токой болбойт дегендей, бир адам улуттук тилин жарата албайт. Тил — бүтүндөй элдин байлыгы.

Тил ар дайым эл менен кошо өнүгүп, өзгөрүп, жаңыланып, тазарып жана байып турат. Элдик оозеки көркөм мурастар да, жазма адабий чыгармалар да эне тилдин кудурети менен эл арасында жашайт. Алсак, «Манас» эпосу миң жыл жашап, эл тагдырынын ысык-суугун, ачуу-таттуусун, өз тулкусуна сиңирген. Биз эне тилдин тазалыгын жана көөнөрбөс байлыгын дал ушул океандай чалкыган кыргыз элинин көркөм кенчинен көрөбүз.

Кыргызстанда мамлекеттик тил — Кыргыз тили, ал кыргыздардын эне тили. Кээде, адамдын эне тили мамлекеттик тилден айырмаланышы мүмкүн. Дүйнө жүзүндө көп сандаган эл бар. Алардын өзүнчө эл экендигин, башкалардан бөтөнчөлүгүн белгилеп турган баарынан мурда — өз тили. Мисалы, ошол эле биздин өлкөдө жашаган башка улуттардын эне тили башка.

Ар бир мамлекетте көптөгөн улуттар жашайт, алардын өзүлөрүнүн эне тили болот.

Эне тил адам инсандыгынын, маданиятынын жана дүйнө көз карашынын калыптануусунда маанилүү ролду ойнойт. Ал, жакын адамдар менен баарлашуунун, салттарды берүүнүн, салттар менен таанышуунун каражаты.

Адам баласы бир нече тилдерди билиши мүмкүн, бирок, эне тили катары анын биринчи өздөштүргөн тили болот. Билингвдарда (эки тилдүүлөрдө) жана полилингвдарда (көп тилдүүлөрдө) эки же андан ашык эне тили болушу мүмкүн.

Ар бир эне тил уникалдуу жана баалуу, жана аны келечек муун үчүн сактоо абдан маанилүү.

Эне тил — учурда дисциплина аралык абалга ээ болгон, социолингвистиканын жана этнологиянын эң маанилүү түшүнүктөрүнүн бири.

Көптөгөн өлкөлөрдө эне тилин сактоо боюнча көйгөйлөрү бар, өзгөчө кичи улуттарда. Глобалдашуу, урбандашуу жана ири тилдердин доминанттыгы азыраак жайылган тилдердин жоголуп кетишине алып келиши мүмкүн. Буга байланыштуу көптөгөн өлкөлөрдө эне тилди колдоо жана өнүктүрүү боюнча программалар бар.

Көптөгөн башка «табигый» түшүнүктөрдөй эле, «эне тил» жөнүндөгү түшүнүк прототипикалык «эне тилдин» белгиси алдыңкы планга чыкканына жараша илимде ар кандай формаланат.

Эне тилди аныктоочу критерийлердин арасында негизинен кийинкилерди айтышат:

өздөштүрүүнүн ирети жана түрү (негизинен биринчи жана табигый жолдор менен, атайын окуусуз өздөштүрүлгөн эне тил, башкача айтканда ата-энеден — тилдин алып жүрүүчүлөрүнөн),
өздөштүрүү сапаты — мында инсан ойлонуу ишмердүүлүгүн жүргүзөт (негизинен башка тилдерге караганда эне тилинде инсан сүйлөйт, жазат, окуйт жана жакшыраак ойлонот),
колдонуу кеңдиги (эне тил эң кеңири колдонулат),
тил менен эчки эмоционалдык байланыштын бар же жоктугу (эне тил ички жактан эң жакын катары аныкталат, мындай тилди поэзия жана башкалар жакшыраак кабыл алынат),
тышкы идентификация (башкалардын инсандын эне тилин аныктоосу)

Эне тилим эчен кылым карыткан, эч ким аны өчүрө албайт тарыхтан. Ар бир эл өзүнүн тили аркылуу гана ата-бабаларынын руху менен байланыша алат. Өз тилин жоготкон Эл ата-бабалардын руху менен болгон байланышын да жоготот. Ата-Бабалардын руху менен байланышын жоготкон эл тарыхын жоготот. Тарыхын жоготкон эл — тамырын жоготот. Тамырын жоготкон эл — анан өзү да акырындап куурап жок болот. Кыргыз тили — Улуу тил экендигинде шек жок. Анткени, улуу тил болбосо, ал «Манас» баштаган оозеки чыгармачылыктын 40 томдук үлгүлөрүн жаратканга күч-кубаты жетмек эмес жана көптөгөн дастандардын баарын поэзия тилине салып сүйлөтө алмак эмес. Андай бийик деңгээлге жетүү үчүн тил миң жылдык жолдорду басуусу керек.

Кылычты кыя чапкан тил,
Кыргызым барктап баккан тил.
Кызыл жалын от кечип,
Кылымдап жолду баскан тил.
Кырааты менен сүйлөсө,
Кытайга дагы жаккан тил.

Эчен ашуу ашкан тил,
Элибиз барктап баккан тил.
Элдигин элим жоготпой,
Энедей барктап баккан тил.
Эр Төштүк, Жаңыл, Курманбек
Эпостун баары баткан тил.

Акындын багын ачкан тил,
Акылды элге чачкан тил.
Башынан сактап жат айткан,
Бабабыз Манас баткан тил.
Ааламда элге таанытып,
Айтматов багын ачкан тил.

Кыргыз тилинин тарыхынан
Кыргыз эли Теңирден Сөз өнөрүн мурастап алган улуу Манастын урпактары аны белгилүү чыгыш таануучу-түрколог, этнограф «Манас» изилдөөчү В. В. Радловдун кыргыздын ошол замандагы сөз кудуретине таң калып мындай айткан сөзү бар экен:

«Кыргыздар өздөрүнүн түрк уруулаштарынан укмуштуудай сүйлөө чеберчилиги менен айырмаланат. Жөнөкөй эле сүйлөшүүлөрдөгү сүйлөмдөрү уйкалышып, ыр сыяктуу таасир калтырат. Сөздү айтканга да, укканга да кумарланган эл. Сөз башталганда ага чейин кыжылдаган эл мемиреп үн катпай кулак төшөйт. Чечендиктен чексиз рахат алып, сөз күчүн бул жарык дүйнөдөгү эң кудуреттүү көркөм өнөр деп баалайт. Кыргыздардын элдик поэзиясынын өтө өнүккөндүгүн табияты ушунда»

Ошондой эле кыргызча-орусча сөздүктүн автору белгилүү окумуштуу К. К. Юдахиндин: «Кыргыз тилин изилдеп, бүт жан дүйнөм арбалып чыга албай калдым, өзүнчө бир сырдуу касиети бар экен» – деп айтканы да бекеринен эмес.

Кыргыз тили — кыргыз тарыхы. Ал эл менен бирге эчен кылымдар ашып, турмуштун ар кандай шарттарын башынан өткөрүп, бүгүнкү күнгө чейин келди. Биздин ата-бабалар тилди өзүнүн «Манасы» баш болгон элдик оозеки чыгармалары менен бирге көздүн карегиндей сактап келген муундарга, бизге деп ыйык аманат катары жеткирди.

Кыргыз калкынын оозеки чыгармачылыгы – ооздон оозго, муундан муунга өтүп түбөлүктүү келе жаткан ардактуу жана сыймыктуу мурас. Андай чыгармалар кыргыз калкынын нечен кылымдан берки күрөштөрүн, үмүтүн, санаасын билдирип, көбүнчө эмгекчилердин мүдөөсүн көксөп келгендиктен, эл чыгармасы болуп эсептелет. Кыргыздын оозеки чыгармачылыгында калкыбыздын өткөндөгү турмуш-тиричилигин, үрп-адатын, каада-салтын көрсөткөн чыгармалар өтө көп. Аларга: керез, айтыш, арман, кошок, бешик ырлары, санат, эмгек ырлары, насыят, ырым-жырым ырлары, ак баталар жана улуу эпос Манас, ошондой эле «Эр төштүк», «Курманбек», «Эр табылды», «Кожожаш», «Жаныш-Байыш», «Жаныл мырза» сыяктуу кенже эпостор кирет. Биздин күнгө ушундай улуу мурастарды жеткирген касиеттүү эне тилибиз эмеспи.

23-сентябрь — Кыргыз тил күнү жыл сайын белгиленет. Ал 1989-жылы мамлекеттик макамды алган. Ал эми эл аралык эне тил күнү 21-февралда майрамдалат. Кошумча 2006-жылдын 10-февралында кыргыз тилинин гимни кабыл алынган.

Касиеттүү эне тил
Карылардын оозунда –
Шекер, шербет, бал болгон.
Эр жигиттин оозунда
Намыс менен ар болгон.

Касиеттүү эне тил,
Аруу, назик сезимдей.
Кылым бойлоп келесиң,
Кыргыз атын өчүрбөй.

Бой тумардай санайбыз,
Кадыр тутуп өзүңдү.
Көп колдонбос буюмдай,
Чаң баспасын сөзүңдү.

Ошентип эчен кылым карытып, эчен кыйынчылыктарга туш болуп, тарыхта өз ордун сактап келген кыргыз тили өткөн кылымдагы СССРдин учурунда дагы бир топ кыйынчылыктарды башынан өткөрдү. Кыйынчылык дегенибиз совет доорунда бардык мекемелердеги иш-кагаздары, жыйындар орус тилинде гана жүргүзүлгөн. Көптөгөн кыргыз мектептер жана бала-бакчалар жабылган. Ал эми өткөн кылымдын 40-50-жылдарында элибиз «Орусташууну» улантып, уул-кыздарынын ысымдарын орус элинин ысымдарына өткөрүшкөн учурлар да болгон.

Мурдагы СССРдин кайра куруу доорунда бир катар союздук республикалар мамлекеттик тил жөнүндө мыйзам кабыл алып, ошол республикада Мамлекеттик тил катары таанылган. 1989-жылы Кыргыз ССРинин Конституциясына ылайык Кыргыз ССР Жогорку Кенешинин сессиясында «Кыргыз ССРинин Мамлекеттик тили жөнүндө» мыйзам кабыл алынган. Анда Кыргыз ССРинин аймагында кыргыз тили мамлекеттик тил катары колдонулуп, СССР элдеринин улуттар аралык баарлашуу тили болуп орус тили колдонулары белгиленген. Ал эми республиканын шаарларындагы, айылдарындагы, мекемелериндеги, ишканаларындагы, уюмдардагы иш кагаздарын мамлекеттик тилде жүргүзүүгө өтүү 1989-1998-жылдары ишке ашырылмак. Бирок, иш мыйзамдын жана андан кийинки жоболордун негизинде жүргүзүлбөстөн 2005-жылга чейин кагаз бетинде калган. Ал эми 2005-жылдан бери мамлекеттик тилге Кыргыз Республикасынын Президенти жана Өкмөт тарабынан көңүл бурулуп, көптөгөн алгылыктуу иштер жасалууда.

Ушундай бай тарыхы бар тилибиздин жазуусу бүгүнкү күнгө чейин кандай жолду басып өткөнүн билесиңерби?

Мүрзөнүн үстүнө коюлган таштарга, кээ бир буюмдарга жазылган кыргыз жазуулары Енисейдин жогору жагынан, Түштүк Батыш Монголиядан жана Түштүк Сибирден табылган. Эстеликтерде жазылган окуялардын жазууларынын көбү VII кылымдын аягына таандык экенин билсе болот. Бул Енисей-Орхон жазуулары илимде XVII кылымдын аягынан бери белгилүү болсо да, анын мааниси XIX кылымдын аягында гана чечмеленген. Академик В. Радлов анын баарын которуп, 1897-жылы кагаз бетине бастырып чыгарган.

Өзүнүн мазмунуна караганда, Енисей эстеликтеринин эң эскиси – Торопа Ичкеринин сыйына коюлган бегре жазуусу. Бул – кыргыз элинин эң байыркы адабий текстин, Бегре жазуусун, академик 648-жылга тиешелүү деп эсептейт. Енисей жазууларын кыргыз адабиятынын баштапкы булагы катары караса болот, анткени анда көркөм адабиятка тиешелүү каражаттар (метафора, гипербола, уйкаштык ж. б) орун алган. Орхон-Енисей жазуулары ислам дининин таркашы (X-XI к.) менен акырындап колдонулбай, унутулуп калган. Түрк тайпалары араб алфавитин колдонууга өткөн.

Араб тамгасында иш кагаздарын, тарыхый документтерин, адабий чыгармаларын ж. б. жазып калтырышкан.

20-кылымдын 1924-жылы кыргыз эли өзүнчө бөлүнүп, өз эне тилинде окуу китептери басыла баштады. Алгач улуттук жазуу реформаланган араб тамгалары аркылуу жүргүзүлгөн. Бирок, ал кыргыз тилинин фонетикалык түзүлүшүнө туура келбегендиктен, 1928-жылдан тартып латын графикасынын негизинде түзүлгөн жаңы алфавит колдонула баштаган.

Андан соң, 1941-жылдан ары, орус алфавитинин негизинде түзүлгөн жаңы жазууга өткөн. Азыркы кыргыз жазуусу фонетика-морфологиялык принципке негизделген. Анда орус алфавити (кирилица) толук пайдаланылып, «ң», «ү», «ө» тамгалары кошумча киргизилген.

Кыргыз тили кыргыз элинин өзүндөй эле байыркы, өтө көп кылымдарды башынан өткөргөн, байлыгы ашкан, ийкеми артып, кылдат ой-пикирлерди талапка ылайык толук бере алган, билим-илимге татыган, маданиятка кызмат кылган жана башка элдер менен болгон алаканы үзгүлтүксүз жүзөгө ашырган, өнүп-өсө берүүдөн улам бекем сакталуучу тил.

Кылымдарды карыткан ата-бабаларыбыздын тили жалан гана акын-жазуучуларга керек эмес, баарыдан мурда эл башкарган кыргыздын намысын сактай турган ар бир атуулга керек. Ошондуктан өткөн кылымдагы кыргыз тилинин касиети бүгүнкүгө салыштырмалуу кеп маданиятын сактап, өркүндөтүп, элибиздин атын дүйнөгө тааныткан эне тилибизге таза мамиле жасоо — ар бирибиздин ыйык милдетибиз болмокчу.

Баба тилим — бал тилим
Эне тилим эчен доор аттаган,
Эне Сайдан - Теңир Тоого аттанган.
Ырга жакын, ыргак тура деп айтып,
Ырадловдор, Бартольддор мактаган.
Бакай, Кошой, Манас өңдүү бабалар
"Байыркы элдин тили" дешип барктаган.

Бали, ырахмат Аталар,
Баба тилин барктаган.
Урмат сыйга жеткирип,
Урпактары сактаган!

Баба тилим - бал тилим деп кубанам,
Баарыңардан таза тут деп суранам.
Байыркыдан келе жаткан ыйык тил,
Барктабаган өнөө тилдер кулаган.
Кылым сайын кыйла улутка теңдешип
Кыргыз тилим дуулдаганы-дуулдаган.

Урматташып бул тилди,
Уул-кыздар улаганы-улаган.
Булбул кайрык ыргактарын,
Булак коштойт дайрадан!

Кусейин Карасаев эне тил жөнүндө
Жаш кезде адам өтө таасирленгич болот. Менин тилди сүйүп, тил жагына ооп кетишиме көп нерсе таасир кылды. Биринчи эле балага таасир кыла турган, анын акыл-эсин өстүрө турган ата-эне да. Энем ыраматылык өтө сөзмөр, куудул чалым сүйлөгөн адам эле. Ал киши өзүнүн абысындары менен сүйлөшкөндө бардыгын күлдүрүп отурчу. Укмуштуу макал, накыл сөздөрдү көп колдоно турган. Мен дайыма ээрчип жанында жүрөр элем. Анын үстүнө аябаган уз киши болчу. Сайган саймасынын, чийген оймосунун аттарын да мага айтып бере турган. Атам болсо көп деле сүйлөбөгөн адам эле. Бирок, кайда казелчи (казал менен бирдей маанидеги түшүнүк), кайда жомокчу бар десе, ошолорду ээрчитип келип, үйүнө кондуруп, ошолордун казелин, жомогун укканды жакшы көрчү. «Балам, баамдап отур!» деп мени балдар менен да көп ойнотчу эмес. Ошентип, менин сөз байлыгымдын артышына биринчи таасир кылган ата-энем болду. Молдодон окуп, сабатым ачылгандан кийин, илгерки казелдерди элге көп окууга туура келди.

Атам кайсы жерде молдолордун казели бар экен десе, ошого барып кой, акча берип атып, казелди көчүртүп келе турган. Ошол казелдерди эле күндө окуй берүүнүн натыйжасында, менде сөз байлыгы артты. Ошол казелдердин көбүн азыр да жатка билем. Илгери казак акындары толгон өлөң китептерди чыгарышкан. Казак акындарынын «Кыз Жибек», «Муңдук Зарлык», «Шакир, Шакирет», «Боз жигит», «Атантай жоомарт», «Касым жоомарт», «Биржан менен Сара кыздын айтышканы» сыяктуу толгон өлөң китептерин көп окудум. Ал кезде кыргыз элинин жан суусунун кандырган жогорку айтылган казелдер менен казак тилиндеги өлөң китептер боло турган. Эл уккандан жадачу эмес, мен окугандан жадачу эмесмин. Мына ошентип, менин тилге болгон кызыгуумду күчөткөн — жогорку өлөң китептер да болду. Улуу октябрь революциясы Россияда жашаган элдерге боштондук алып келди. Ошол элдер менен катар кыргыз эли да ойгонду. Жаңы заман, эркиндик заман туулуп, жаңы турмуш башталды. Ошол жаңы турмуштун өзү эле тилге да жаңы сөздөрдү киргизди. 1921—1922-жылы өз кыштагында маданий агартуучу болуп иштедим. Дайыма Алматыда чыккан «Тилчи» газетасы келе турган. Ошол «Тилчи» газетасын элге окуп берчүмүн. Толгон буйрук-жарлыктар өзбек тилинде да, казак тилинде да келе турган. Аларды элге окуй берчү менин милдетиме кирер эле.

Анткени, айылда сабаттуу адам жокко эсе. Мына ушулар да менин тил байлыгымды арттырды. 1922—1923-жылдары Кең-Суу селревкомунун орун басары болуп иштедим. Эл башкарууда колдонулган сөздөрдү билдим. Адам айлана-чөйрөнүн кулу да, мен да ошол чөйрөгө карата өстүм, толгон таасирлерди алдым. 1923-жылы Ташкенттеги кыргыз-казак таалим-тарбия институтуна барып кирдим. Ал шаарда казак, өзбек, түркмөн, татар жаштары менен тааныштым. Алардын тилин үйрөндүм. Анткени, кыргыз тилинде чыккан эч китеп жок. Ошондуктан жогорку тилдерде чыккан китептерди окууга мажбур болдук. Окуу жайынан аз да болсо улуу орус элинин тилин үйрөндүм. Кусейин Карасаев.

Тил жана мамлекет
Бул эки тушунук кыргыз эли үчүн ажырагыс, бир, ыйык түшүнүк. Тил ийилсе, тил ийилет, тил менен дил ийилген жерде улут жоголот. Кыргыздын кыргыз катары, улут катары жашап калышынын туу чокусу бул кыргыз тили. Тил кыргыз элине жараткандан берилген. Демек, ааламдаштыруунун улуу селинде улут катары кайра жаралуунун идеясы улуттук тилди көз карегиндей сактап калууда жатат. Улуттук өзгөчөлүгүбүздүн өзөгү да — тил. Улуттун уңгу олжосу — ой, сынганы сөз, нускоосу улуулардын салты, ураны — Манас, эл байлыгы тил!

Дагы караңыз

Тил жонундо ырлар
Кыргыз тилинин бугунку абалы, бизди канааттандырабы