Электрондук почта макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Интернеттеги негизги кызматтардын бири — электрондук почта, англисче — email. Азыркы дүйнөнү электрондук почтасынз элестетүү мүмкүн эмес. Жүз миллиондогон почта ящиктери, жыл сайын триллиондогон кабарлар, күн сайын терабайттаган маалыматтар мунун баары электрондук почтанын иш-аракети. Азыркы коом үчүн электрондук почта дареги үйүбүздүн дареги жана телефонубуздун номери сыяктуу эле милдеттүү атрибут болуп калды.

Жалпы маалымат
Электрондук почтаны интернеттин эң картаң кызматтары десек да болот. Ал өткөн кылымдын 60-жылдарынын ортосунда пайда болгон. Кадимки кагаз каттарды учурда дээрлик эч ким жазбай калды десек болот. Андан көрө электрондук кат жазуу оңой жана ыңгайлуу.

E-mail (Electronic mail, электрондук почта) - бул тексттик кабарларды жана тиркелген файлдарды компьютердик тармак же интернет байланышы аркылуу берилүүчү программалык жабдылыш. Иш-аракети боюнча кадимки почтаны элестетет.

Негизги өзгөчөлүгү мында маалымат дарек ээсине түздөн-түз эмес, серверде жайгашкан ортомчулук кылуучу кызматтар (электрондук почта кызматы) аркылуу келет. Каттар, файлдар, маалыматтар, ящикте аны ачып карамайынча тура берет.

Электрондук почта бир же бир нече адам менен маалымат алмашуу мүмкүнчүлүгүн камсыз кылат. Дарегин жазууда белгилүү формада болуп, эки бөлүктөн турат:

Колдонуучунун аты
Сервердин аты

Бул эки аталыштын ортосуна маймылча "@" белгиси коюлат. Мисалы: aitolkun@gmail.com

Почтанын дареги дайыма латын тамгалары менен жазылат. Ал эми колдонуучунун аты, ал өзү каалагандай болот.

Сервердин аты колдонуучу тандаган почта кызматынын атында болуп, ошол сервер менен тыгыз байланышта.

Мисалы: nuris@yahoo.com, nuris@yandex.ru, nuris@mail.ru, nuris@rambler.ru, nuris@gmail.com

Электрондук катта бир гана тексттик билдирүүнү эмес, тиркелген файлдарды (программалар, графика, үн, документтер) да камтышы мүмкүн, булар тиркелүү аркылуу болот. Ал эми электрондук каттын барагын ар кандай сүрөт, графикалар менен кооздоп, тексттин тамгаларын түстүү кылып жөнөтсө да болот, муну html оформление дейбиз.

Андан тышкары почта аркылуу төмөнкүдөй иш-аракеттерди жасоого мүмкүн:

Жаңы кат жазуу;
Бир нече адамга бир убакта кат жазуу;
Каттарды башка даректерге кайра жөнөтүүгө;
Келген каттарга авто жооп бергич функциясын кошуу;
Тиркелген файлдарды алуу, жөнөтүү;
Жана башка көптөгөн кошумча функциялар.

Артыкчылыктар
Электрондук почтанын талашсыз артыкчылыктары бар алар төмөнкүдөй:

Кат жөнөтүүнүн ылдамдыгы. Каттар дээрлик көз ачып-жумгуча жеткирилет. Кээде гана техникалык себептерге ылайык кечиктирүүлөр болушу мүмкүн;
Билдирүүнү бир эле учурда бир нече адамга жөнөтүү (рассылка);
Башында айтылгандай каалаган форматтагы файлдарды катка тиркеп койсок болот;
Колдонуунун жөнөкөйлүгү, каалаган адам электрондук почтаны колдонууну үйрөнө алат;
Электрондук каттарды жөнөтүүнүн ишенимдүүлүгү. Албетте кээде каттар жетпей калган учурлар да болот, бирок мындайлар сейрек.

Кемчиликтер
Албетте кемчиликтери дагы бар. Аларды атай кетпесек да болбойт:

Электрондук даректи эч кимге билгизбей алып жүрүү өтө татаал, ошондуктан Спам аталган көрүнүштөн коргонуу да оңой эмес. Спам бул жарнамалык мүнөздөгү, ошондой эле түрдүү вирустарды камтыган, же алдамчылык менен алектенген адамдардын каттары;
Экинчи кемчилик бул - электрондук каттын жана ящиктин көлөмүнүн чектелүүсү. Бир каттын көлөмү көптөгөн серверлерде 20 мегабайттан ашпайт, ал эми ящиктин көлөмү 1гигабайттан 10 гигабайтка чейин.

Тарыхы
Электрондук почтанын пайда болуусун 1965-жылга таандык десек болот. Анда Масачусетс технологиялык институтунун кызматкерлери Коэль Моррис жана Том Ван Влек mail программасын жазышат. Ал IBM 7090/7094 компьютериндеги CTSS (Compatible Time-Sharing System) операциялык системасына орнотулган.

Электрондук почтанын жалпы өнүгүүсү локалдык колдонуучулардын көп колдонуучу система аркылуу иш-аракеттенүү менен жүрүп жатты. Алар mail же ошол сыяктуу программаларды колдонуп чоң мейнфрейм (ири компьютер) чегинде бири-бирине билдирүүлөрдү жөнөтө алышчу. Кийинки кадам катары башка компьютердеги колдонуучуга билдирүү жөнөтүү мүмкүндүгү эле. Ал үчүн компьютердин аты жана ал компьютердеги колдонуучунун атын көрсөтүү талап кылынчу. Дареги pc!mairambek деген сыяктуу түрдө жазылчу (pc - компьютердин аты, mairambek - колдонуучунун аты). Электрондук почтанын калыптануусунун кийинки кадамы үчүнчү компьютер аркылуу кат жөнөтүү болгон. UCCPни колдонууда колдонуучунун электрондук дареги колдонуучуга чейинки маршрут ортосундагы компьютерлердин аттарын камтыган. Мисалы, gate1!gate2!pc!mairambek - gate1, gate2 компьютерлери аркылуу pc компьютериндеги mairambek колдонуучусуна кат дегенди билдирет. Мындай даректөөнүн кемчилиги - кат алуучунун компьютерине чейинки так маршрутту билүү керек.

DNS глобалдуу аттарды бөлүштүрүү системасы пайда болгондон кийин, даректерди жазуу үчүн user@example.com сыяктуу домендик аттар колдонула баштаган. Example.com домениндеги user колдонуучусу. Муну менен бирге "компьютер" аталган даректер кайра ойлонулуп, почта үчүн өзүнчө бөлүнгөн серверлер колдонула баштаган. Ага жөнөкөй адамдарга мүмкүндүк жок болуп, администраторлор гана кире алышчу. Колдонуучулар өзүнүн компьютерлеринде иштеп, почта алардын компьютерине келбей, серверге келчү. Ал жактан колдонуучулар каттарын ар түрдүү тармак протоколдору аркылуу алышчу. Бүгүнкү күндө дагы электрондук почта ушундай система менен иштейт. Алардын ичине кеңири таралган протоколдор IMAP, POP3, MAPI, веб-интерфейстер. DNSтин пайда болуусу менен бир учурда почтаны жеткирүү маршруттарын резервтөө системасы ойлонуп чыгарылып, почта дарегиндеги домендик ат конкреттүү бир компьютердин аты болбой, почта дарегинин фрагменти гана болуп калган. Доменди тейлөөдө ага көптөгөн серверлер жооп бериши мүмкүн (мисалы, ар кайсы континентте физикалык жайгашкан жана түрдүү уюмдар тейлеген). Ал эми бир домендин колдонуучулары бири-бирине эч кандай байланышы болбошу мүмкүн (мындай көрүнүш акысыз электрондук почта серверлерине мүнөздүү).

Мындан тышкары электрондук почтанын башка системалары да болгон. Алардын кээ бирлери бүгүнкү күнгө чейин бар, мисалы фидонеттеги Netmail. Мындайга интернет тармагынан мүмкүндүк алуу почта шлюзу аркылуу ишке ашырылат. X.25 тармагындагы почтага маршруттоо үчүн DNSте X25 (код 19) аталган атайын ресурстук жазуу каралган.

Хронология

1996-жылдын 4-июлунда Hotmail почта кызматы иштей баштайт.
1997-жылдын 8-мартында Yahoo! компаниясы RocketMail почта кызматын сатып алып Yahoo! Mail кызматы пайда болот.
1998-жылдын 15-октябрында акысыз электрондук почта Mail.Ru ишке киришет.
2000-жылдын 26-июнунда Яндекс компаниясынын Яндекс.Почта кызматы ачылат.
2004-жылдын 1-апрелинде Google компаниясынын Gmail акысыз почта кызматы ачылат.

MxA классификациясы
Электрондук почта терминологиясында кийинки компоненттер белгиленет:

MTA (англис тилинен Mail Transfer Agent — почта жөнөтүү агенти) - почта серверлери ортосундагы почта жөнөтүү үчүн жооп берет. Шартка ылайык биринчи MTA чынжырда MUAдан билдирүү алып, акыркы билдирүүнү MDAга берет. Smart host аркылуу жөнөтүү да мүмкүн.
MDA (англис тилинен Mail Delivery Agent — почта жеткирүү агенти) — колдонуучуга почтаны жеткирүүгө жооп берет.
MUA (англис тилинен Mail user agent — колдонуучунун почта агенти, почта клиенти деген термин менен дагы аталып жүрөт) — колдонуучунун почта интерфейсин камсыздоочу программа. Анда келген, жөнөтүлгөн почталар көрсөтүлүп, каттарга жооп берип, кат түзүп, кайра жөнөтүп колдонууга мүмкүндүк берет.
MRA (Mail retrieve agent) — MDAге багышталган протоколдор аркылуу башка почта серверинен почтаны алуучу почта сервери.

Атайын өзүнчө бөлүнгөн серверлердин почта менен болгон иш-аракети айтылган протоколдор схемасында болбошу мүмкүн. Почта серверлери негизинен MTA жана MDA ролун аткарат. Кээ бир почта серверлери (программалар) MTAдин да MDAдин да ролун ойнойт. Кээ бирлери эки көз карандысыз серверге бөлүнөт: MTA жана MDA сервер. Эгер почтага мүмкүндүк алууга POP3, IMAP протоколдору колдонсо, анда MDA өз учурунда бир тиркеме же ар бири өзүнчө протоколго жооп берген тиркемелер топтому болуп ишке ашырылышы мүмкүн.

SMTP
Дүйнөдө жалпы кабыл алынган электрондук почта алмашуу протоколу SMTP. Англисче толук аталышы simple mail transfer protocol - почта жөнөтүүнүн жөнөкөй протоколу. Ал почтаны жөнөтүүдө жалпы кабыл алынган ишке ашырууда DNSти колдонот. Бирок Microsoft Exchange сыяктуу жеке системаларда SMTP башка булактардан алынган маалыматтарга таянып иш алып барышы ыктымал.

Ар кайсы домендерде өзүнүн эч кимден көз карандысыз почта системалары туураланган. Ар бир доменде бир нече колдонуучу болушу мүмкүн. Бирок бир уюм же бир адам көптөгөн домендердин ээси болуп, анын баары бир почта системасы менен тейлениши ыктымал. Почталар түйүндөр аркылуу почта берүү программаларын (MTA) колдонуп жөнөтүлөт. Мисалы: sendmail, exim4, postfix, Microsoft Exchange Server, Lotus Domino жана башкалар. Булардын бири-бири менен болгон аракеттери стандартталып SMTP протоколун колдонот. Бул стандарттын жалпы кабыл алынган DNS системасы менен биргеликте эрежелерди сактоо "бардыгынын баары менен байланышта болушунун" негизин түзөт. Электрондук почта системасы менен колдонуучунун иш-аракети жалпы учурда эч кандай регламенттелбейт жана эркин болушу мүмкүн. Ошого карабастан колдонуучу жана почта системасы менен болгон аракеттердин ачык жана жабык протоколдору бар. Почтага мүмкүндүк алуучу программа MUA (mail user agent) деп аталат. Веб-интерфейсти колдонууда почта менен иштөөнүн ролун серверде иштелүүчү веб-интерфейс тиркемеси аткарат. Почта системасынын ичинде (бир уюмдун ичиндеги) көптөгөн почта серверлери болушу мүмкүн. Алар почта жөнөтүп, спамдарды чыпкалап, тиркелген файлдарды антивирус менен текшерип, автоматтык жооп берүү ишин камсыздап, кирүүчү жана чыгуучу почтаны архивациялап, колдонуучуларга түрдүү ыкма менен мүмкүндүк (POP3төн ActiveSyncге чейин) алууга жардам берет.

Релеилер
DNS кабыл алуучу сервер катары (MX-жазуу) каалаган интернет түйүнүн көрсөтө алат. Сөзсүз эле кат алуучунун домени эмес, башка доменди көрсөтсө болот. Бул үчүнчү сервер аркылуу релеингди (кайра жөнөтүү) тууралоо үчүн колдонулушу мүмкүн. Үчүнчү сервер (мисалы, колдонуучунун серверине караганда ишеничтүүрөгү) колдонуучунун домени үчүн почтаны кабыл алып, жөнөтүлүүчү жерге жөнөтөт. Шартка ылайык "кимге жөнөтүү" көзөмөлү болгон эмес (же буга чейин көңүл бурулган эмес), ошондуктан серверлер мындай көзөмөлсүз почтаны каалаган домендерге жөнөтүшчү. Мындай серверлер "ачык релеилер" аталып, негизи учурдагы жаңы ачык релеилер ар кандай тууралоолордун ката кетүүсүндө пайда болот.

Почта системасынын серверлери өзүлөрүнүн колдонуучулары үчүн релеилер болот. Колдонуучулар почтаны алуучунун серверине эмес, өзүнүн серверине жөнөтөт, ал анан алуучунун серверине айдайт. Көптөгөн провайдерлердин тармактарында SMTP протоколу аркылуу тармактан тышкары почта жөнөтүү, вирус, трояндардын айынан жабык. Мындай учурда провайдерлер өзүнүн SMTP серверин берип, бүт почта тышкы тармакка ошол сервер аркылуу жөнөйт. Жөнөкөй тил менен айтканда чыпкаланат. PHP программалоо тилинде mail(); функциясы буга жакшы мисал, мурда бул функцияны колдонуп каалаган сайт почта жөнөтүүнү уюштура алчу, анан кээ бир шылуундар муну вирус, трояндарды жөнөтүү үчүн колдонуп спамдын көлөмү өтө өсүп кеткен, мына ушуга ылайык мындай функциялар азыр көптөгөн провайдерлерде жабык. Ачык релеи катары колдонуучунун өзүнүкү экендигин текшербеген релеилер эсептелинет. Текшерүү болсо тармак дареги же ошондой эле колдонуучунун сыр сөзү/сертификаты аркылуу да жүргүзүлөт.

Почта маршруттоосу
Почта сервери ички же тышкы серверден почта алаары менен аны иштетүүнүн атайын эрежелери бар же жок экенин текшерет. Эрежелер колдонуучунун аты, домен дарегинде, каттын түзүмүндө негизделет. Эгер эрежелер табылбаса, почта домени сервер үчүн локалдуулугу текшерилет. Башкача айтканда сервер аякы алуучубу же жокбу дегени. Эгер ошондой болсо, кат иштетилүүгө алынат. Эгер каттын домени локалдуу эмес болсо, почтаны маршруттоо процедурасы жүрөт. Маршруттоо интернеттеги серверлер аркылуу кат алмашуунун негизин түзөт.

Маршруттоодо кат алуучунун домендик бөлүгү гана колдонулат. Жөнөкөй сөз менен айтканда @ (муну кыргызча маймылча деп атап жүрөбүз) символунан кийинки бөлүгү. Алуучунун домени үчүн бардык MX-жазуулар изделет. Алар артыкчылыгынын азаюуу иретинде тизмектелет. Эгер почта серверинин дареги MX-жазууда көрсөтүлгөн түйүн менен дал келсе, башкалары калат дагы, дал келгенге почта жеткирилет. Түйүндөр артыкчылыгынын азаюуусу боюнча тандалат. Бул жөнөтүүчү почта сервери алуучу серверге релеи болуп калуу мүмкүндүгү үчүн жасалган. Эгер домен үчүн MX-жазуу табылбаса А-жазуу боюнча потчаны жеткирүү аракети болот. Эгер андай дагы жок болсо, жеткирүүнүн мүмкүн эместиги тууралуу билдирүү калыптанат (bounce message). Бул билдирүү MAIL FROM: (RFC 5321) менен калыптанып, "to" талаачасына жиберген почтанын дареги, "from" талаачасына MAILER-DAEMON@сервердин_аты жазылат. Cервердин_аты дегени билдирүүнүн генерациялаган интернеттеги хост түшүндүрүлөт. MAIL FROM: серверлер ортосунда ката жөнүндөгү билдирүүнүн чексиз жүрө беришинен сактайт. Эгер сервер бош кайтарым дарекке катты жеткире албаса, ал андай катты жокко чыгарат. Жеткирүү мүмкүн эместиги жөнүндөгү кат бир нече убакыттан кийин калыптанышы мүмкүн. Мындай кырдаал табылган көйгөй убактылуу деп белгиленгенде болот.

Эгер тармактын ар кандай DNS-серверлери болсо (мисалы, тышкы интернетте жана локалдуу тармак ичинде), локалдуу DNS-серверлер артыкчылыктуу алуучу катары интернетте жеткиликсиз серверди көрсөтүп, ал жакка релеиден интернет үчүн алуучу түйүн катары көрсөтүлгөн деп почта кайра багытталат. Мындай бөлүштүрүү почтаны интернетке мүмкүндүгү жок серверлер арасында жалпы эрежелер менен маршруттоого мүмкүндүк берет.

Почта протоколдору
Почта акыркы серверге келип түшкөндө, алынган почта убактылуу же туруктуу сакталат. Почта менен иштөөнүн эки модели бар, почта сакталуучу жай (ящик) жана почта терминал концепциясы.

POP3
Почта сакталуучу концепциясында сервердеги почта убактылуу жана чектелген көлөмдө сакталат. Кадимки кагаз почтасы сыяктуу, колдонуучу почта кутучасынан каттарды алат (почта клиент программасы серверде почтаны өзүнө көчүрүп алат да, оригиналын өчүрүп салат). POP3 протоколу ушундай концепциянын негизинде ишейт.

IMAP
Почта терминал концепциясы бардык каттар, анын ичинде жөнөтүлгөн каттардын көчүрмөлөрү серверде сакталып, колдонуучу каттарды көрүү, жаңысын жазуу үчүн кайрылып турууну түшүндүрөт. Ушундай негизде IMAP протоколу жана анын ичинде көптөгөн акысыз почта кызматтарынын веб-интерфейстери иштейт. Почта каттарынын мындай сакталуусу, почта серверлеринин кубаттуу болуусун талап кылат. Ошондуктан көп учурда почта жөнөтүүчү жана сактоочу болуп бөлүнүп кетет.

Айырмачылыктар
Протоколдордун иштөөсүнө таянуу менен, аларды эки негизги критерийге бөлсө болот:

сервердин өндүрүмдүүлүгү - бул жаатта IMAP POP3ге караганда ресурстарды көбүрөөк талап кылат. Анткени, издөө, сорттоо, сыяктуу иштин баары серверге жүктөлөт. POP3 мындайда кардарга берип эле коёт;
каналдын өткөрүмдүүлүк мүмкүндүгү - мында IMAP утушта. POP3 каттын түзүмүн толук берет, IMAP болсо билдирүүнүн бөлүктөрүн өзүнчө берет. Мисалы, тексттик бөлүгү берилип, калган бөлүктөрү суроо-талап менен берилет.

Кээ бир шарттарда каттарды сактоо сервери, почта клиенти сыяктуу жумушту алып барууга туураланган болушу мүмкүн: мындай сервер, почта серверине POP3 протоколу аркылуу байланышып, почтаны алат. Ушундай чечимдер негизинен анча чоң эмес мекемелерде колдонулат, буга себеп, толук кандуу почта серверлерин орнотуу үчүн инфраструктуранын жоктугу; мындайда почтаны сактоо үчүн локалдуу сервер колдонулуп, почтаны алууда POP3 кызматын берүүчү провайдердин почта серверин колдонушат (мисалы fetchmailдин жардамы менен). Мунун башкы кемчилиги, жеткирүүдөгү кармалуу, анткени почта алуучу программа серверлерге кечигүү менен кайрылат. Мисалы, Windows SBSтин курамындагы Exchange 2003 Serverдеги POP3 connector тууралоо (ырастоо) интерфейси аркылуу интервалды 15 мүнөттөн кем койдурбайт, атнкени тез-тез текшерүү почта серверине күч келтирет. Кайсы бир почта серверлери ушундай иш-аракеттерге каршы колдонуучу каражаттарга ээ.

Кат түзүмү
SMTP протоколу аркылуу электрондук кат жөнөткөндө ал төмөнкүдөй бөлүктөрдөн турат:

Сервер тарабынан кабыл алынган SMTP-конверттөө маалыматы. Билдирүүнүн өзүндө бул маалыматтар болбошу мүмкүн. Мисалы, RCPT TO (envelope to) дегенде кат алуучулардын тизмеси жайгашып, каттын өзүндө алуучу көрсөтүлбөшү мүмкүн. Бул маалымат SMTP протоколунун чегинде серверден тышкары берилгендиктен почтаны жеткирүүдөгү протокол алмашуусунда ал маалымат жоголуп кетиши ыктымал (мисалы, алуучу түйүндөгү ички маршруттоонун натыйжасында). Көпчүлүк учурда, бул маалымат почтага кирүү үчүн SMTP эмес протоколдорду колдонгон (POP3, IMAP) колдонуучуга жеткиликтүү эмес. Тутумдун иштөөсүн көзөмөлдөө үчүн, бул маалымат адатта почта серверинин журналдарында сакталат.
Билдирүү же кат тексти (SMTP протоколунун терминологиясында 'DATA') - ал өз учурунда бош сап менен бөлүнгөн эки бөлүктөн турат:

Кат аталыштарынан (англисче headers) - мында кызматтык маалыматты жана кат аркылуу өткөн почта серверлеринин белгилер, артыкчылыктуу белгилер, катты жөнөтүүчүнүн жана алуучунун дареги жана аты, каттын темасы жана башка маалыматтар;
Каттын денеси (телосу) (англисче body) - анда каттын анык билдирүүсү камтылган.

SMTP-конверт маалыматтары
SMTP-конверт маалыматтары өзүнө бир тектүү аталыштагы командарлар аркылуу берилген параметрлерди камтыйт:

HELO/EHLO параметри — жөнөтүүчү түйүндүн атын (FQDN), же жөнөтүүчү түйүндүн дарек-литералын камтыйт.
MAIL FROM параметри — жөнөтүүчүнүн e-mail дарегин камтыйт. Дарек каалагандай болушу мүмкүн, ал гана эмес SMTP протоколу мүмкүндүк берүүчү жалган дарек да жазылышы ыктымал. Бирок RFC 5321 атайын Null Reverse-Path же жалган эмес e-mail дарек колдонууну сунуштайт. Дал ушул маани жеткирүүдө каталар жөнүндө эскертмелерди түзүү үчүн колдонулат (билдирүү аталышынын "From" талаасынан эмес). Бул дарек спамдарды, ошондой эле вирустарды жана трояндарды чыпкалоо максатында текшерилет. Билдирүү жөнөтүүдө кадимки почта клиенти MAIL FROMду From талаачысынан калыптандырат.
RCPT TO параметри - Почта жеткирүү үчүн эң маанилүү конверт курамында бир же бир нече алуучунун электрондук почта дареги камтылган. SMTP-конвертациянын калыптануусунда RCPT TO бир нече жолу колдонулушу мүмкүн. Билдирүүнү жөнөтүүдө жөнөкөй почта клиенти RCPT TO үчүн To, Cc, Bcc таалаачалардан турган тизмени калыптандырат.

Каттын баш жазуулары
Каттын баш жазуулары RFC стандарттары менен баяндалат:

RFC 2076 - Common Internet Message Headers (билдирүү баш жазууларынын жалпы кабыл алынган стандарттары), өзүнө башка RFCлардан маалыматтарды камтыйт: RFC 822, RFC 1036, RFC 1123, RFC 1327, RFC 1496, RFC 1521, RFC 1766, RFC 1806, RFC 1864, RFC 1911.
RFC 4021 - Registration of Mail and MIME Header Fields (MIME талаачалар баш жазууларын жана почтаны каттоо).

Баш жазуулар каттын өзүнөн бош сап аркылуу бөлүнөт. Баш жазуулар каттын жүрүшүн, кызматчы белгилерди каттап туруу үчүн колдонулат (кээде аларды кладждар деп аташат). Microsoft Outlook программасында баш жазуулар "Интернет баш жазуулары" деп аталат. Баш жазууларда төмөнкүлөр көрсөтүлөт: кат келген почта серверлери (ар бир почта сервери катты кимден алгандыгы тууралуу маалыматты кошот), кат спам эмесби же жокбу деген белгилер, антивирус менен текшерүү маалыматтары, каттын шашылыштык деңгээли (почта серверлери аркылуу өзгөрүшү мүмкүн). Ошондой эле баш жазууда каттын кайсы программа аркылуу түзүлгөнү көрсөтүлөт. Баш жазуулар кызматчы маалымат болгондуктан, почта клиент программа же тиркемелери бул маалыматтарды колдонуучуга көрсөтпөйт, бирок зарыл болсо мындай маалыматтарды алар беришет. SMTP форматындагы каттар башка форматка конвертация боло турган болсо (мисалы, Microsoft Exchange 2007 каттар MAPI форматына конверттелет), анда жазуулар диагностикага мүмкүн болуу үчүн өзүнчө сакталат.

Баш жазуулар өйдө жагынан баштап кошулат. Билдирүүгө баш жазуу кошуу керек болгондо, муруңку баш жазуулардын үстүнө кошулуп жазылат.

Кызматчы маалыматтардан тышкары баш жазуулар колдонуучуга көрсөтүлүүчү маалыматтарды да камтыйт, алар: катты жөнөтүүчү, алуучу, каттын темасы, жөнөткөн датасы.

Баш жазуулар 7 биттик символдорду камтый алат. Кайсы бир символдорду колдонуу зарыл болсо кодировкаларды колдонуу талап кылынат. Шартка ылайык алар: Base64 же Quoted-Printable кодировкалары.

Көп колдонулуучу баш жазуулар

Return-Path: (RFC 821, RFC 1123) - катты жеткирүү мүмкүн эмес болгон учурдагы кайтарым дарек. MAIL FROM жана From:, Sender:, Reply-To: баш жазууларынан айырмаланышы мүмкүн, бирок көбүн эсе MAIL FROMго дал келет.
Received: (RFC 822, RFC 1123) - каттын ар бир почта серверинен өтүү жөнүндөгү маалыматтар (MTA). Бир нече серверлерден өтүүдө (кадыресе иш), жаңы баш жазуулар үстүнө кошулуп жазыла берет.
MIME-Version: (RFC 1521) - түзүлгөн билдирүүнүн MIME версиясы. Көбүнчө бул баш жазуу баарынан биринчи түзүлөт дагы, баш жазуулар тизмесинде эң аякы турат.
From: (RFC 822, RFC 1123, RFC 1036) - жөнөтүүчүнүн аты жана электрондук дареги. return-path ал гана эмес SMTP баш жазууларынын MAIL FROM: менен дал келбеши мүмкүн.
Sender: (RFC 822, RFC 1123) - кат жөнөтүүчү. Кимдин атынан жөнөтүлгөндүгүн көрсөтүү үчүн кошулган. Мисалы, кайсы бир мекеменин орун басары мүдүрүнүн атынан жөнөткөндүгү тууралуу деген мааниде. Кайсы бир почта клиенттери sender жана from баш жазууларынын болуусуна карап "senderден fromдун атынан билдирүү" деп көрсөтүшөт. Sender маалыматтык баш жазуу болуп, SMTP баш жазуусунун MAIL FROMунан айырмаланышы мүмкүн.
To: (RFC 822, RFC 1123) - алуучунун аты жана электрондук дареги. Эгер кат бир нече дарекке багышталса, бир нече аттар жана даректерге ээ болот. Бул талаачанын негизинде SMTP RCPT TO талаачысынын түзүмү калыптанат.
Cc: (RFC 822, RFC 1123) — (англисче carbon copy) жөнөтүлүүчү көчүрмө каттын экинчи алуучулардын аттарын жана электрондук даректерин камтыйт. To жана SMTP RCPT TO талаачаларынын калыптануусунда катышат.
Bcc: (RFC 822, RFC 1123) — (англисче blind carbon copy) башка алуучуларга көрсөтпөөчү алуучулардын аттардын жана даректерин камтыйт. SMTP RCPT TO, To, Cc талаачаларынын калыптануусунда катышат, бирок жөнөтүлүүчү билдирүүдө жок болот.
Reply-To: (RFC 822, RFC 1036) - жөнөтүлгөн катка жооп катары жөнөтүлүүчү катты кайда жөнөтүүнүн аты жана дареги жазылат. Мисалы, эгер кат робот аркылуу жөнөтүлсө, Reply-Toда катты алууга даяр электрондук дарек жазылат.
Message-ID: (RFC 822, RFC 1036) - билдирүүнүн уникалдуу идентификатору. Жөнөтүүчү түйүндүн дареги жана түйүн чегиндеги уникалдуу номерге ээ. Уникалдуу номерди генерациялоо алгоритми сервер/клиенттен көз каранды. Божомолдуу төмөнкүдөй: AASDAGSDBSDGASDGDSGDCSAC0C93BB7B4A@example.com.
In-Reply-To: (RFC 822) - учурдагы кат кайсы катка жооп экендигине Message-ID көрсөтөт. Мунун жардамы менен почта клиенттери кат жазышуу чынжырын түзөт. Ар бир жаңы жооп муруңку катка Message-ID камтыйт.
Subject: (RFC 822, RFC 1036) — каттын темасы.
Date: (RFC 822, RFC 1123, RFC 1036) — каттын жөнөтүлгөн датасы.
Content-Type: (RFC 1049, RFC 1123, RFC 1521, RFC 1766) - кат түзүмүнүн тиби (HTML, RTF, Plain text) жана каттын кодировкасы.
Return-Receipt-To: (RFC 2076) - почта серверинин каттын жеткирилгендиги жөнүндө маалыматты жөнөтүүчү e-mail дарек. RFC 2076гы "Not Internet standard" бөлүмүндө эске салынып, буга байланыштуу серверлерде колдонбошу мүмкүн.
Disposition-Notification-To: (RFC 3798) - колдонуучу улуксат берсе, алуучунун почта клиенти жеткирүү жөнүндөгү маалымдаманы жөнөтүүчү e-mail.

Стандарттык баш жазуулардан тышкары почта клиенттери, серверлер, роботтор «X-» менен башталган өзүнүн жеке баш жазууларын кошушу мүмкүн. Мисалы, X-Mailer, X-MyServer-Note-OK же X-Spamassasin-Level.

Каттын денеси
Каттын денеси баш жазуудан бош сап аркылуу бөлүнөт. Каттын форматы smtp болсо (мисалы, MAPI), MAPI системасынан тышкары чыгаарда SMTP түргө келтирилет, анткени интернеттеги почта жөнөтүүнүн стандарты SMTP.

Каттын денесинде печаттык символдорго гана жол берилет. Ошондуктан бинардык маалыматтарды (сүрөт, аткарылуучу файлдар) берүүдө маалыматтарды 7 биттик түргө келтирүүчү Base64 же UUE кодировкасы колдонулат. Андан тышкары e-mail жаралуусунун башында чектөөлөр катуу болуп, кээ бир почта системалары 7 биттик билдирүүлөрдү гана иштетишчү. Мындай системаларда текст дагы 7 биттик түргө кодировкаланчу. Ал үчүн Base64 же Quoted-Printable колдонулат. Бирок 7 биттик билдирүүлөр менен иштеген почта системалары азыр жокко эсе.

Каттар чынжыры
Каттагы уникалдуу идентификатордун болушу, ошондой эле көптөгөн почта клиенттери катка жооп жазууда каттын идентификаторун In-Reply-To талаачасына көчүрүү менен каттарды чынжыр тизмектөө мүмкүнчүлүгү пайда болот. Почта клиенттеринде бул ар кандай ыкмада ишке ашырылган. Microsoft Outlook катка байланышы барларды табууга мүмкүндүк берет, ал эми Gmail веб интерфейси чынжыр маалыматтарынын негизинде билдирүүлөрдү бир объектке топтойт. Кээ бир почта клиенттери дарак формасындагы чынжырларды түзүшөт. Мындай почта клиенттери билдирүүнүн темасы алмашканда каттар чынжырын үзөт.

Шифрлөө
Почтаны шифрлөө үчүн учурда эки формат кеңири колдонулууда: S/MIME (ачык каттар инфраструктурасын колдонот) жана OpenPGP (колдонуучунун айланасында топтолуучу ишеним схемалуу сертификаттарды колдонот).

Мурда MOSS жана PEM стандарттары бар болчу, бирок алардын бири-бирине туура келбегендигинен, колдонууну ыңгайсыздыгынан четтелип калган.

S/MIME жана OpenPGP стандарттары 3 түрлүү коргоону камсыздайт: өзгөртүүдөн сактоо, кайтарылбас мөөр (неотзывный подпись) жана конфиденциалдуулук (шифрлөө). S/MIME үчүнчү версиясы корголгон квитанциялоону колдонууга мүмкүндүк берет. Анда жазылган кат, алуучуга өзгөрбөстөн жеткен болсо гана, катты алынгандыгы тууралуу квитанция генерацияланат.

Стандарттардын экөө тең каттын өзүн (денесин) шифрлөө үчүн симметриялуу криптоалготритмди колдонот. Ал эми симметриялуу ачкычты алуучунун ачык ачкычын колдонуу менен шифрлейт. Эгер кат топ алуучуларга жөнөтүлсө симметриялык ачкыч алуучунун ачык ачкычтарынын кезеги менен шифрленет.

Коммерциялык колдонуу
Учурда почта системаларын коммерциялык түрдө колдонуунун төмөнкүдөй моделдери бар:

Үй жана корпоративдик почта системалары - почта система ээсинин жеке же ижарага алынган жабдуусу менен иштеп, ошол эле адам почта иштеген домендин да ээси.
Электрондук почтаны кабыл алуу/жөнөтүү кызматы башка мекеме аркылуу жүргүзүлөт. Мекеме (персона) доменге ээлик кылып, кат жазышуу архивин өз алдынча сактайт.
Почтаны кабыл алуу, жөнөтүү жана сактоону башка мекеме өз кубаттарында алып барып, буйрутмачы аткаруучунун системасына кат жазуу, каттардын архивине кирүү үчүн мүмкүндүк алат. Ошол эле убакта почта домени буйрутмачынын ээлигинде болот.
Почтаны кабыл алуу, жөнөтүү, сактоону аткаруучу ишке ашырып, почта домени да аткаруучуга таандык. Мындай кызматтардын көбүнчөсү акысыз келип, колдонуучуга жарнама көрсөтүү менен жан багышат.

Почта рассылкалары
Почта системалары бир даректен бир нече дарекке почта жөнөтүүчү татаал системаларды уюштура алат. Бир даректен, ал дарекке жазылган колдонуучуларга жөнөтүлгөн кат - почта рассылкасы болот. Техникалык жактан көптөгөн каттар (шаблондук каттар) же көптөгөн алуучуларга (TO, CC, BCC талаачаларында) кат жөнөтүү уюштурулушу мүмкүн. Ири почта рассылкаларын (100, 1000, 10000 же андан көп абоненттерге) башкаруу үчүн адистештирилген программалар, скрипттер колдонулат. Туура уюштурулган рассылка жеткиликсиз даректерди чыпкалап туруусу жана колдонуучуларга жазылуудан баш тартууга мүмкүндүк бериши зарыл. Колдонуучу каалабаган рассылка "спам" аталып, почта системаларынын иштөөсүнө ыңгайсыздыктарды жаратат.

Кат жазышуу тобу - почта рассылкаларынын адистештирилген түрү, анда топко жолдонгон кат, топтун бардык катышуучуларына жөнөтүлөт. Туура туураланган почта рассылкасы циклдарды байкап туруусу керек. Бири-бирине жазылган рассылка роботтору чексиз кат жазышууну түзүшү мүмкүн.

Почта рассылкаларын башкаруу үчүн атайын рассылка менеджерлери колдонулат. Алар даректерди тизмелеп, каттарды жөнөтүүдөн ташкары, каттарды чыпкалап, аларды рассылкага киргизерден мурда алдын ала модерациялап, архив иштерин жүргүзөт. Андай менеджерлерге mailman, Sympa, Majordomo жана башка көптөгөн программалар кирет.

Спам
Спам электрондук почта рассылкасынын бир түрү болуп, акысыз таратылуучу кагаз, буклет жарнамасынын аналогу. Максаты: тигил же бул товар же кызматты колдонуучуга таңуулап жарнамалоо.

Электрондук почтанын популярдуулугунун өсүүсү менен, колдонуучу каалабаган жарнамалык билдирүүлөрдү жөнөтүү үчүн колдонула баштаган. Ири көлөмдөгү спам билдирүүлөрдү жөнөтүү финансы ресурстарды көп талап кылбагандыктан алардын санынын ченебей өсүүсүнө алып келип, кээ бир маалыматтар боюнча бардык почта билдирүүлөрүнүн 70-90% түзүп, учурда бул көрсөткүч түрдүү спамга каршы каражаттардын чыгуусу менен азаюууда.

Спам жөнөтүү үчүн мүмкүн болгон техникалык айла-амалдар активдүү колдонулат: ачык релеилер, ремейлдер, прокси-серверлер, акысыз электрондук почта серверлери, ботнеттер, билдирүүнүн жеткирүү мүмкүн эместиги тууралуу жасалма билдирүүлөр.

Жаранама таратуунун шарттары улам татаалдашып, каттар легитимдүү жана легитимдүү эмес болуп экиге бөлүнгөн. Спам менен күрөшүү үчүн түрдүү механизмдер ойлоп чыгарылууда: жөнөтүүчүлөрдүн кара тизмеси, текшерүүгө муктаж боз тизмелер жана башкалар.