«Диалект» макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Диалект (байыркы грекче διάλεκτος — эл ичиндеги тил бутагы, διαλέγομαι сөзүнөн — сүйлөө, түшүндүрүү) — бир аймак же тил менен байланышкан адамдардын сүйлөшүү каражаты катары колдонулуучу сүйлөшкөн тилдин түркүмү же бутакчасы.

Диалект өзүнүн сөздүгү жана грамматикасы бар, сүйлөшүнүн (оозеки же белги аркылуу, бирок сөзсүз түрдө жазуу менен эмес) толук кандуу системасы болуп саналат.

Салттуу түрдө диалект деп негизинен айылдык (облустук) аймактык диалекттерди түшүнөбүз. Акыркы мезгилде шаардык диалекттер жөнүндө аз эмес эмгектер пайда болду; негизинен буларга АКШнын афроамерикалык шаар калкынын сүйлөөсүн таандык кылышат, булардын англисче сүйлөөсү башка америкалык англис тилинин түрлөрүнөн айырмаланып турат. Франциялык лингвисттер «диалект» (французча dialecte) термини менен кошо «патуа» (patois) терминин дагы колдонушат, бул дагы калктын белгилүү бир топторунун локалдык чектелген сүйлөөсүн билдирет, негизинен айылдык сүйлөө.

Ал эми кыргыз элинде диалект кандай, силер кандай деп ойлойсунар? Кыргыздардын бардыгы эле кыргызча бирдей сүйлөшөт деп айтууга болобу? Жок, антип айтууга болбойт. Анткени, кыргыз тилинде сүйлөөчүлөрдүн баарына түшүнүктүү болгон жалпы элдик кыргыз тили менен катар белгилүү бир аймакта жашаган кыргыздарга гана түшүнүктүү болгон диалектилик, тилдик өзгөчөлүктөр да бар. Мындай өзгөчөлүктөр көбүнчө мааниси бир, бирок ар башка сөздөрдөн байкалат. Адабий тилдеги кээ бир сөздөр айрым жерлерде башка сөздөр менен айтылат. Мисалы, Кыргызстандын түндүгүндө айтылуучу «чака» деген сөз түштүктө «челек» же «пакыр» деп айтылат. Ошондой эле, адабий тилдеги «чоң чыныны» Ысык-көлдө «бадыбот» же «бадабод», жүгөрүнү «конок» десе, түштүк аймактарда «кэсэ», «мэкэ» дешет. Чүй, Талас, Жергетал өрөөнүндө жашаган кыргыздар комузду чертмек дешет. Ош областынын аймактарында алмурутту — нак, балды — асал, башты — калла, сүлгүнү — иранде, этти — гөш, уй дегенди сыйыр деп айтышат. Эми кээ бир сөздөрдүн тыбыштык жагынан болгон өзгөчөлүктөрүн карап көрөлү.
 
Кыргызстандын түштүгүндө көпчүлүк сөздөр да «э», «ээ» тыбыштары менен айтылат. Мисалы, кесел — кэсэл, мугалим — мээлим, мындан башка болот — полот, бакене — пэкэнэ, тоо — тов, суу — сув, сыз — чыз, кээ бир жерлерде сыя — зыя, сөз — сое болуп келет. Бнын ордуна — п, с нын ордуна — з, ч, тескерисинче знын ордуна с тыбыштары айтылат. Сөздөрдүн маанисинде да айырмачылыктар болот. Мисалы, кээ бир жерлерде торпок деген сөз алты айдан өткөн музоого карата айтылса, ал эми түштүктө торпок деп музоону да айта берет.
 
Талкандан жасалып ачытылган тамакты Чүй өрөөнүндө максым десе, Ысык-көлдө жарма дейт, ал эми жарма — Чүйдө ачыбаган көжө, максым — Ысык көлдө бозо маанисинде колдонулат. Тыбыт — адабий тилде эчкинин уяң жүнүнө айтылат, ал эми Таласта, Чаткалда чөбөгө деген маанини берет. Бул сыяктуу жергиликтүү өзгөчөлүктөр кыргыз тилинин бирдиктүү улуттук тили калыптанганга чейин таралган диалектилердин издери.

Ошентип, жергиликтүү бир аймакта гана колдонулуп же адабий тилдеги сөздөрдөн мааниси, тыбыштык, морфологиялык түзүлүшү боюнча айырмаланган сөздөр диалекттик сөздөр же диалект деп аталат.

Диалектилерди, жергиликтүү тил өзгөчөлүктөрүн изилдеп үйрөнүү өтө зарыл. Анткени аларды үйрөнбөй туруп улуттук адабий тилибиздин өнүгүү, калыптануу тарыхын биле албайбыз.
 
Улуттук адабий жазма жана оозеки тилибиз пайда болуп калыптангандан кийин деле диалектилик сөздөр бир далайга чейин жашап, жазма адабий тилдин нормалары оозеки сүйлөө тилине айланганда гана акырындап жоюлат. Диалектилик сөздөрдү дайыма аралаштырып сүйлөөгө көнүп калган чоң ата, чоң энелерди шылдыңдап кемсинтүүгө да болбойт. Анткени, ошол жашы улгайган адамдар колдонгон диалекттик сөз, адабий тилде жок не бир сонун таамай айтылган сөз, сөз айкашы болуп калуусу ыктымал. Аларды кээ бир көрүнүктүү жазуучулар өз чыгармаларында иргеп, колдонуп келүүдө.

Функционалдык түшүнүү
Социолингвистикада жана тиричилик деңгээлде диалектилер стандарттык, же адабий тилге каршы коюлушу мүмкүн. Бул көз карашта диалект үчүн кийинкидей өзгөчөлүктөр мүнөздүү:

диалект алып жүрүүчүлөрүнүн социалдык, курактык жана жарым-жартылай жыныстык чектелүүсү (Кыргызстанда негизнен улуу жаштагы айыл жашоочулары, 2023, бул көрүнүш жылдар өтүп улам жаңы терминдер кирген сайын өзгөрүшү мүмкүн);
диалектти колдонуу чөйрөсүнүн үй-бүлөлүк жана тиричилик учурлары менен чектелиши;
жарым диалектилердин калыптанышы түрдүү бир тил ичиндеги өз ара айырмачылыктардын аракеттенүүсү жана өз ара бири-бирине таасир берүүсүнөн улам натыйжа катары болушу мүмкүн жана буга байланыштуу диалекттик системалардын элементтер мамилелеринин жаңыча түзүлүүсү;
адабий тилдин таасири алдында диалекттик сүйлөөнүн башкалардан айырмалуулугунун нивелирлениши (массалык маалымат каражаттары, китептер, билим берүү системасы ж. б. аркылуу) жана ортодогу формалардын жаралышы — мисалы, диалекттик боёкторго боёлгон адабий тилдин.