Барсбек: өмүр баяны, баяндалышы, эстеликтер макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Барсбек (байыркы кыргызча — Барс кан) — VII кылымдын аяк жагы VIII кылымдындын баш жагында Энесай Кыргыз каганынын башчысы. Бек титулунун ээси, кийин мамлекет суверенитетин алуу максатында каган титулун алган. Экинчи Түрк каганатынын башкаруучулары Кыргыз каганатынын негизилишине макул болууга аргасыз болушкан.

Жалпы маалымат
Барсбек болжолдуу 637-жылы Цигу Мамлекетинде төрөлгөн.  Анын урматына жазылган эпитафиядагы маалыматтар боюнча ажо байыркы кыргыздын башкаруучу династиясынан чыккан, атадан эрте ажырап жетим болуп калган, төрт биртугандары болуучу, тайгандар менен аң уулоону жакшы көргөн.

Барсбек өзүнүн зиректигинен элге аралашып, баатырдык даңазасы өсүп, эрте жетилген, эл оозуна кирген эр болгон.

Барсбектин уруусу Умай-эненин өзгөчө колдоосунда деп эсептешкен жана анын туугандары сейрек кездешүүчү Умай бег аттуу наам алып жүрүшчү.

Кыргыздардын ата-бабалары жердеген Энесайдин боюнда орто кылымдарда күчтүү Кыргыз мамлекети өкүм сүргөн. Ошол мамлекетке VII кылымдын аягы VIII кылымдын башында Барсбекти хан (ажо) көтөрүшкөн.

Ал мезгилде Энесайдагы мамлекети коңшулары менен олуттуу эсептешүүгө мажбурлаган. Анын башында Барсбектурган.

Барсбек Борбор Азиядагы саясий кырдаал татаал кезде кыргыздарга башчылык кылган. Ушу кезде Орхон түрктөрү (Монголияда) Тан империясынын эзүүсүнө каршы көтөрүлүшкө чыккан.

Алар кытай жоокерлерин ошондой эле алардын өнөктөштөрүн бир нече ирет жеңип чыгышкан. Натыйжада, Ашина династиясынан чыккан Кучлуг башында турган түрктөр Экинчи Түрк кагандыгын түзүшөт.

Кыргыздар, башка элдер сыяктуу эле үстүртөн болуп турган кытай бийликтин ордуна аларга үстөмдүк кыла турган күчтүү өлкөнүн болушун каалаган эмес. Алар Баз каганынын курыкандар, тогуз огуздар, татарлар, кытайлар менен чогулуп, Тан империянын өнөктөштөрү болуп чыккан.

688-жылы чыгыш түрктөр Баз кагандын коалицияларын талкалап, бүт бойдон талаанын ээлери болуп калат. Кыргыздар ушул салгылашууга катышышкан эмес, ошол себептен өздөрүнүн жоокерлерин сактап калат.

Барсбек Түрк кагандыгынын түндүк чек араларындагы каршы күчтөргө башчылык кылып, ушундан көп өтпөй эле Барсбек Ынанчы Алп Билге деген наамын каган титул менен кошо кабыл алган.

Түрктөрдүн каганы Капаган (693-716-ж.) кыргыздардын коркунучун жоюуну чечет. Билге башчылык кылган түрктөрдүн Энесайга жасаган биринчи жортуулу ийгиликсиз аяктайт.

Экинчи Чыгыш Түрк кагандыгынын кагандары да Барсбекди өзүнө ийитүү максатында оболу анын каганын таанып билишкен жана Элтерис кагандын кызы Барсбекке канышалыкка берилген (Кул тегинге арналган эстелик маалыматынан). Ушул келишим Барсбек каган Ынанчы Алп Билге абалын бекемдеген.

707-709-жылдары ал ошол кезде түрктөр менен салгылашып аткан Кытайга эки элчилик жиберген. Түрктөргө карама-каршы биримдикти уюштуруу, Барсбектин дипломатиялык демилгеси, Түргөш кагандыгына да тараган.

Чуй өрөөнүндөгү түргөштөргө Эзгене кол башчылык кылган элчилик жиберилет. 709-жылы Барсбек түрктөргө каршы кубаттуу коалицияны түзгөн.

Барсбектин тушунда кыргыз элчилери Тибетке, Кытайга, Түргөш каганына жиберилип турчу.

Барсбек каган табгачтар (кытайлыктар), «он ок (элинин) каганы» (түргөштөр), чик, аз сыяктуу түрк уруулары менен Орхондогу түрктөргө каршы согуштук ынтымак түзүүгө жетишкен.

Бирок, Тон-Йокук жана Кул тегин башкарган кошуун озунуп, ушул ынтымактын өкүлдөрүн бириндетип талкалоону көздөшүп, 710-жылдан 711-жылга караган кыш мезгилинде алар Когмен (Саян) тоосун ашып түшүп, капылеттен кыргыздарга кол салышкан.

Мында 711-жылы Сунга атту чертокойлуу жерде Барсбек өзү да баатырча согушуп-салгылашып, каза болгон. Орхон түрктөрү аны каармандарча күрөшкөн жоосу катары аздектешишкен.

Энесай Кыргыз кагандыгы убактылуу Экинчи Түрк кагандыгына баш ийип калган. Барсбектин курман болушу жана кыргыз ордосунун чабылышы эл үчүн абдан оор кайгы болгон.

Эстеликтер
Энесай кыргыздары өздөрүнүн руна сыяктуу бир нечен жазма эстеликтеринде Барсбекке кошок, жоктоо сөздөрүн жазып багыштаган. Ушул эстеликтердин (кошоктордун) жазылышы Орхон жазмаларында айтылган кыргыз элинин ички биримдигин айгинелейт.

Эл өзүнүн сүйүктүү жол башчысына болгон урматын, жоктоосун, арманын ушул күнгө чейин сакталып калган Барсбекке арналган эпитафияга (таш бетине чегилген жазуу) калтырган.

Алтын-Көл I жана Алтын-Көл II рун эстелиги сыягы Барсбектин эгиз балдары менен жасалган делет. Алтын-Көл I эстелигинен жеке котормо (караңыз: Барсбек кошогу):

Жерделгилерге мен Барс тукумуна таандык болгом, кайратка ээ болуп, ырахаттанбадым!
Аңчылыкта жара сайылчу жаанын огу жана күрөштө жеңүүчү баатыр элеңиз! Элиг Бёрт Опа Барс — о ажырым, о кайгы!
Биздин эне, Умай, Сен бизди алты колдуу кылып жаратпадың, аттарыбызды үч буттуу кылып жаратпадың. О менин олжолорум, о менин асылдарым — мен ажырадым, бул дүйнө менен чечилдим, мен аларды бердим.
Энем мени он ай көтөрүп, мамлекетиме эрдик үчүн алып келди, мен кайраттандым.
Мамлекетимдин кайгысына, сансыз душмандарга карабастан, мен күрөшкө аттанып, бул дүйнөдөн ажырадым, о, балаа!
Биздин ага-инилерибизге жана Силердин аталаш-энелеш ага-инилериңизге, Сиз чоң жүктү салдыңыз.
Мени жоокердик кайратым үчүн, менин жакындарым жана ага-инилеримдин даңкы үчүн ушул мага арналган эстелик тургузулду.
Биз төртөөбүз элек, бизди Эрклиг ажыратты, о балаа!
Көбөйгүлө, отурукташкыла кара Алтын Сонганын эликтери: аңчылыкта силерди атып түшүрчү менин Опа Барсым - ал кетип калды, о балаа!

Кыргызстанда Барсбек улуттук баатыр катары саналат. Улуттук банк тарабынан Барсбекке арналган тыйын чыгарылган. 2011-жылы Ош шаарында Барсбекке эстелик тургузулган.