Аалам: баяндалышы, пайда болушу макаласын оңдоо, толуктоо, тактоо

Аалам — дүйнөдөгү бардык энергия, материя жана мейкиндик-убакыттын жыйындысы. Астрономия жана философиядагы так аныктамасы жок түшүнүк.

Жөнөкөй сөз менен айтканда аалам – бул чексиз мейкиндик, бизди курчап турган жылдыздар, планеталар, галактикалар жана көптөгөн башка асман телолорунун жыйындысы. Ааламдын түзүлүшү жана анын өнүгүү процесстери адамзаттын кызыгуусун жараткан эң маанилүү маселелердин бири болуп саналат.

Пайда болушу
Илимпоздордун пикири боюнча, аалам болжол менен 13,8 миллиард жыл мурун Чоң Жарылуу (Big Bang) теориясынын негизинде пайда болгон. Бул окуя учурунда өтө кичинекей, бирок өтө жогорку температурадагы жана энергиядагы чекит чоң жарылуу менен кеңейип, биз бүгүн көрүп турган ааламды жараткан. Бул процесс азыркы күнгө чейин уланууда жана аалам улам кеңейип жатат.

Галактикалар жана жылдыздар
Ааламда миллиондогон галактикалар бар, алардын ар биринде миллиарддаган жылдыздар жайгашкан. Биздин Күн системабыз «Саманчынын Жолу» (орусча Млечный Путь) деп аталган галактиканын ичинде орун алган. Жылдыздар – газ жана плазмадан турган асман телолору. Алар термоөзөктүк реакциялар аркылуу жарык жана жылуулук чыгарып, айлана-чөйрөнү нур менен камсыз кылат. Күн дагы ушундай жылдыздардын бири.

Планеталар жана жашоо
Күн системасында сегиз негизги планета бар: Меркурий, Чолпон (Венера), Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран жана Нептун. Алардын ичинен Жер – жашоо бар экени белгилүү болгон жалгыз планета. Бирок, ааламдын чексиздигин эске алганда, башка жылдыздардын айланасында дагы жашоо болушу мүмкүн деген божомолдор күч.

Ааламдын келечеги
Учурдагы изилдөөлөр ааламдын кеңейүүсү уланып жатканын көрсөтөт. Бирок анын келечеги кандай болору тууралуу так жыйынтык чыгаруу кыйын. Кээ бир теориялар аалам түбөлүккө кеңейерин айтышат, башкалары болсо кайра жыйрылып, жаңы бир чоң жарылуу болушу мүмкүн деген пикирде.

Аалам – табияттын эң улуу сырларынын бири. Аны изилдөө адамзатка өз ордун түшүнүүгө жана технологиялык өнүгүүнү жаңы деңгээлге чыгарууга жардам берет. Илим алдыда дагы көп ачылыштарды жасайт, бул болсо аалам тууралуу жаңы түшүнүктөрдү алып келет.

Кыргыз мифологиясында
Жараткан ааламды жети кабат кылып жаратыптыр да, дүйнөдө бар болууга тийиштүү бардык заттарды ошого жайгаштырыптыр. Бирок жети кабат ааламды от теңири өзү жеке ээлөөнү көздөп, улам алоолонуп жети кабат ааламды жалынга жалмата баштаптыр.

Аны көргөн аалам теңири: «Нээтиңден кайт!» - деп от теңирине буюруптур. Бирок от теңири ага болбой, ого бетер кербезденип, аалам теңирине «колуңдан келгенин кыл!» - деп суздайыптыр. Ошондо аалам теңири каарданып, 40 миң кулач мүйүздүү көк букага өзгөрүп, от теңирин чөлүй баштаптыр, ал чөлүгөн мүйүзү жерге да тийип чөлүнгөн издер тоо кыркалары өндүр, капчыгай, колот болуп жаралыптыр.

От теңири аалам көк букасынын чөлүгөнүнө чыдай албай, көк теңиринен орун берүүгө жалыныптыр. Ошондон зор алоо өрт көккө көтөрүлүп чыгып, көктөн орун алыптыр да, ошондо токтоп калыптыр. Аны кийинкилер «Күн» деп аташып кетиптир.

От теңири көктө туруп деле жерди куйкалап жиберүү ниетинен кайтпай, алоолоно берген экен, аалам теңири суук теңирин көккө жиберип, жерди суутушка буюруптур. Ал суук теңири кийин «Ай» деп аталып кала бериптир. Аалам теңири жерди от теңиринен сактоо үчүн, мүйүзүнө көтөрүп алып, өзү аябагандай зор балыкка минип алып, «Кем-Кем» аттуу деңизде калкып жүрөт экен. Бул мифтик баянда, аалам анын ичиндеги Күн, Ай, Жер, жердеги тоолордун пайда болушу жөнүндө наристе элестетүү аркылуу ааламды баамдоого умтулганын көрөбүз.