Көкчөнүн өлүшү
Манас эпосундагы башкы каармандардын бири, казактардын каны, атактуу баатыр, Акеркечтин өмүрлүк жары, Жамгырчынын жээни, Көкчөнүн өлүшү.
1-бөлүк
Дыгдырып кууп кол салып
Колго түшкөн Көкчөнү
Алмамбет илип алгыча,
Кабарыңда бар бекен,
Атка оюнчу жөө күлүк,
Казыналык чоң мерген,
Жаман жанга таңылбас,
Караңгыда ийненин
Көзүн атса жаңылбас,
Астынан адам өтпөгөн,
Огу бекер кетпеген,
Каражой уулу Кожожаш
Жашыл кийип дыр коюп,
Айдаркандын Көкчөнү
Чекеден ары бир коюп.
Көкчөнү окко учуруп,
Көңүлү жаман бузулуп,
Кыргыздар деп бакырып,
Үшүп турган кытайды
Кайра тартып Алмамбет,
Айдап жүрдү сапырып.
Орто жерин Алмамбет
Оюп келип берди эле,
Тегерегин Чубагың
Чоюп келип берди эле.
Кыл чекесин кырк чоро
Союп келип берди эле.
Кырк чоронун кымбаты
Кырктын башы Кыргыл чал,
Кыйыны Шууту эрен бар,
Аргын кандын Ажыбай,
Акбалтанын Чубак бар.
Төө көтөргөн Акаяр,
Берендердин баары бар.
Кошой, Төштүк, каны бар,
Кырк чоронун баары бар.
Жылкыда тулпар ала баш,
Алмамбет, Чубак аралаш,
Жекени белге курчанып,
Жети сан кара кытайга,
Жеке аралап кол салып,
Тегерегин карабай,
Тегеле жанын аябай,
Кыдырата карабай,
Кылча жанын аябай.
Чыканактап тынч албай,
Чырым этип уйку албай,
Күндүзү тыным алган жок,
Күндө тынып калган жок.
Казылып алган орду көр,
Кайкайлап ураан чакырып,
Каптаган кытай колду көр.
Мунарыкты көр, чокту көр,
Бузулбай тийген окту көр.
Каптаган кытай элди көр,
Ат көтөрбөс жөөнү көр,
Асман ачык жер бүркөк,
Жерден бир тал көрүнбөйт,
Топурак чайнап тоз учуп,
Элден бир тал көрүнбөйт,
Боз ала желек туу болуп,
Бойбойлогон чуу болуп,
Ак ала желек кара туу,
Айкайлаган чуу болуп,
Чоң казаттын өзү экен,
Кытай менен кыргыздын,
Кез келүүчү кези экен.
Кандуу чаңга канышып,
Кайра тартпай эрендер,
Качпай туруп салышып,
Эрендин баары жадашып,
Кан Коңурбай баш болуп,
Качырып кытай жетти эле,
Кызырдуу Алмаң көк жалды
Кыйкырып кытай журттары
Кырк эки курчап кетти эле.
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Өлбөй житпей Алмаңдын
Коюлуп көзү киртейди.
Козголуп кытай кеткенде,
Алакеңе жети миң найза бир тийди.
Жетимиш күнү аралап,
Жети жерден жара жеп,
Чубагы чыкты бир жактан.
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Кара буудан күлүктөр
Кызыл болуп калыптыр.
Манас ,кандын кырк кыраан
Өткөрө кыйын салышып,
Берендер ажырашып калыптыр.
Чөл-Майдан деген талаа бар,
Кырк чоронун нечен жерде жара бар.
Ажыбай, Шууту каны бар.
Арт жагына карасаң
Бүткүл кыргыз журттун баары бар.
Акылдан кетип алтаңдап,
Айла таппай калтаңдап,
Алмамбет, Чубак эки шер,
Айласын таппай кыргыздар,
Качып калган кези экен.
Орто жерин Коңурбай
Чойгулап кууп калыптыр,
Эки четин Нескара
Эшип чыгып келатат,
Аттан түшүп калганын
Ат оюнчу жоо күлүк
Казыналык балбандар
Баштарын кесип чыгып келатат.
Алакандай кыргызды
Астыга салып ийирип,
Тийип чыгып келатат,
Арт жагынан көп кытай
Сүрүп чыгып келатат.
Качкандарды көргөндө
Буудандын оозун буралбай,
Бууругуп ыйлап өпкөлөп,
Бууданын Алмаң туралбай,
Найза кармап сабылып,
Жанындагы кырк жигитке жалынып:
Айланайын кырк чоро,
Кечээ Жылгындуунун оюнда,
Кен Таластын боюнда,
Калың аргын ой тартып
Конуп жаткан кезинде,
Күндүзү кымыз, түнү кыз
Болуп жаткан кезинде,
Ок өтпөс кара калпакты
Кырдап турган кезинде,
Кошо билип кыргызды
Жыргап турган кезинде
Жабылып баарын турганда
Жаяны кесип жечүү элем,
Жабыркатып жанымды
Жаң-жуңду бузам дечүү элем.
Кара болот зулпукор
Көөлөшүп кетем дечүү элем,
Кытай бир турмак кылымга
Сен, жөөлөшүп кетем дечүү элең.
Ойлонуп кылган ок өтпөс
Кийишермин дечүү элең,
Алакандай кыргыздын
Азап түшсө башына
Он сегиз миң ааламга
Тийишермин дечүү элең.
Найза кармап жоо келсе,
Азаптуу жерден доо келсе,
Найзалашып кыйкырып,
Озуп алам дечүү элең.
Кыр жагында кытайдан
Кыйын кыстоо иш келсе
Кылчайбай кирип атышып,
Кызыталак, тосуп алам дечүү элең.
Ок өтпөгөн асыл тон
Кийишермин дечүү элең,
Мүшкүл иш көрсө көп калкым
Бурулбай кирип атышып,
Сен тосуп алам дечүү элең!
Ажалдуу киши өлбөйбү,
Азапты пендеси чиркин көрбөйбү?!
Батырбайбы кара жер,
Киргизбейби казган көр.
Өлүм деген чоң конок,
Өлбөгөн жандын баарысы
Тирүүсүндө жутунат,
Ушу турган өлүмдөн
Баатырлар, кайсы жан качып кутулат?
Толкуп келген кытайга
Токтобой уруш салалык,
Толуп жаткан кошуунду
Баатыр ай, ажыратып алалык.
Өлгөнүнөн калганы
Жерине качып барбайбы,
Өзү Манас жок эле,
Бизди кырдырып ийди чоро деп
Ошондо осок кылып салбайбы.
Ушактап журтун жебейби,
Кабыланы мында жок,
Кызыталак кырк чоро,
Качып өлдү дебейби.
Кыркы кырк жерден келген дебейби,
Кызырдуу Манас анда жок,
Кыялында кырк чоро
Моминтип бизди жебейби.
Азизкандын Алмамбет
Арстандай чамынып,
Манас кандын кырк чоро
Артынан кирди жабылып.
Күн эсебин алган жок,
Күнүгө тынып калган жок.
Чыканактап уйку албай,
Чырым этип тынч албай,
Күндө тыным алган жок,
Алмамбет, Чубак, кырк чоро,
Баатырлар, өлгөн менен арман жок.
Эрендер эми бакырып,
Манастап ураан чакырып,
Кайнаган кара кытайды
Казатка кирген кайран эр
Кайра айдады сапырып.
Өткөлдүктүн түзүндө
Кытай кайнап калыптыр,
Жайнаганга көз салса
Аргын кан уулу Ажыбай
Ылама деген калмактын
Колуна түшүп калыптыр,
Башына коок кийгизип,
Ажыкеңди кытайлар
Тирүү байлап алыптыр.
Алмамбет, Чубак эгизим,
Эгизим качан жетет деп,
Ажыкеңдин эси ооп калыптыр.
Көзү кеткен алактап,
Ажыкеңдин эки бут кеткен салактап.
Ээр белдей кызыл чөл
Алдында барат Алакең,
Колго түшкөн Ажыңдын
Жанында барат Алакең.
Ажыкеңди көргөндө
Аянбай сунуп найзаны,
Бели ар жакта мекчейип,
Эки көзүн карасаң
Тышына чыгып чекчейип,
Найза колдо арбайып,
Акбалтанын Чубагы
Ажыбайлап кыйкырып,
Ал дагы качырып калган дардайып.
Жеткилең кыраан Алмаң шер,
Чоң Ылама калмакка
Жеткен жери ошол жер.
2-бөлүк
Колундагы сыр найза
Козголбой кармап Алакең,
Саралага камчы уруп,
Жебеден мурун жетти эми.
Кендир курдун чети деп,
Оң, далынын бети деп,
Кыска кармап найзаны,
Алакең муштап келип өттү эми.
Алакең муштап-муштап өткөндө,
Чоң, Ылама калмактын
Ээринен арт кетти,
Үзөңгүдөн бут кетти,
Көзү кетти алактап,
Буту кетти салактап,
Шашкан бойдон бакырып,
Айласы кетип турганда
Акбалтанын Чубагы,
Ойронун, Чубак жетти эми.
Жойкуманы колго алып,
Жеткен жерде Ылама
Учуп түшүп кайран баш,
Бөксөгө каны төгүлдү.
Сараланы койгулап,
Кайра тартып калмакка
Кабылан Алмаң жетти эми,
Уйгу-туйгу түшүрүп,
Калмакты сүрүп кетти эми.
Азизкандын Алмамбет
Ойкуп-ойкуп алганда
Он экиси бир өлдү.
Ойрон Алмаң, көй кашка
Ажыбайга жетти эми,
Жеткен жерде Ажыңды
Жембаштыктай бөктөрүп
Иле качып өттү эми.
Ачып көздү жумганча,
Андай-мындай дегиче,
Алып барып атка мингизип,
Өчкөн отун тамызып,
Өлгөн жанын тиргизди.
Кан Коңурбай мыкты кул,
Ай-жаң-жуң экөө биригип
Акылды салып калыптыр,
Акылга дыйкан Коңурбай
Амалды таап алыптыр.
Ай-жан-жун экөө биригип,
Ооруктагы Манаска
Келин болуп жүгүнүп,
Жети күн уруш тыйгын деп,
Ошондо мөөнөт сурап калыптыр.
Алыс турган Коңурбай,
Айкөлүңдүн жанына
Ай-жан-жун ыйлап барыптыр:
Баатыр ай, бекитип койгон белимди,
Бейпай кылдын, береки Бээжин жеримди.
Казып ийдиң орумду,
Баатырай, кайнаттың минтип шорумду.
Башын алдың кыйратып
Канчалык балбан зорумду.
Менин айткан сөзүмө
Көнөсүңбү кан Манас!
Жети күнү мөөнөттү
Бересиңби кан Манас?!
Жети ай Бээжин кан кылдым,
Баатырым, жети күнгө колуң тый,
Алты ай Бээжин кан кылдым,
Баатырай, алты күнгө колуң тый!
Алты күн уруш сен тыйсаң,
Кырк эшиктүү Бээжинге
Кыйындап кабар салайын,
Кызырдуу кандын бири эле
Баатырай, Карыканды алайын.
Каканчылуу Бээжинге
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Сени кан көтөрүп алайын!
Жети күн уруш тыйгын деп
Көп өнөрүн таптырып,
Үзүктөй калпак Шуутуну
Ылдамыраак чаптырып,
Кабарды мыктап салды эле,
Бу кабарын укканда
Капыр менен мусулман
Как жарылып калды эле.
Жети күн уруш тыйышып,
Жеткилең кылыч, найзасын
Жергелете жыйышып,
Тулпарларын байлатып,
Он-ондон болуп бөлүнүп,
Аш-тамагын кайнатып,
Жети күн мизгат алган соң
Жеткилеңдин баарысы
Талаага түнөп калган соң,
Жатып уйку кандырып,
Тулпарлардын баарысын
Чөйчөгүн чөпкө толтуруп,
Күндү катка салды эми,
Күн эсебин алды эми.
Кечээ Манаска балта тийгенде
Шалпылдап жаткан жаз эле,
Жерден чыккан чөптөр аз эле.
Ошондо салышып жүрүп караса
Былкылдак куурай бышыптыр,
Мийзамдын гүлү учуптур.
Алтайга мезгил толуптур,
Бээжинге согуш кылганы
Кеңири алты ай болуптур.
Бу кабарды укканда
Адис болгон Алмамбет,
Асмандан алданын күнү бүркөлүп,
Башына алтымыш санаа бир келип,
Ошондо алек болуп калыптыр,
Чочуп Алмаң күйүнүп,
Көк темир тонду кийинип,
Сарала менен самсытып,
Ошондо сандыргалуу Манаска
Баатыр сайрап турду күйүнүп:
Манас кан, айтпадым беле мен бая,
Көк жал, укпадың беле сен бая,
Казмак болдуң орумду,
Баатыр, кайнатмак болдуң шорумду.
Качан болсо тил албай,
Баатыр, коргозмок болдуң башыма
Киши кылбас сонунду.
Ушу жол жети күн мийзам бербесең
Чийбейт белем сызыкты,
Көргөзбөйт белем каканга
Киши билбес кызыкты.
Сынабайт белем, Сараладай күлүктү,
Бээжинге тарттырбайт белем түлүктү.
Сойбойт белем дардайтып,
Коңурбай өңдүү бүрүктү.
Кангайдагы кытайга
Баатырай, баштабайт белем бүлүктү.
Ушу турган чоң Бээжин,
Баатырай, көйнөгүм чечип жууган жер,
Энем шордуу тууган жер,
Киндигим канын бууган жер.
Быйыл менин дене каным төгүлөт,
Найза кармап топ бузам,
Манас кан ажалым жетип окко учам.
Эсен Бээжин тартпаймын,
Баатыр, аман-эсен кайтпаймын.
Баатыр, аман Талас сен барсаң
Атыма каткан жүгөн бар,
Алганым Аруукенин боюнда
Алтай талгак күмөн бар.
Бери карай тартарда,
Серүүнгө чыга конгондо,
Аташканым Арууке
Шерге талгак болгондо.
Шердей бала болот деп,
Ошондо белги кылып алгамын,
Туяксыз болбойт бу баш деп,
Медер кылып калгамын.
Достум Манас кабылан
Аман Талас сен көрсөң,
Катын бала торосо
Эркек тууса чунактын
Тоюна токсон бээни соё көр,
Атадан жетим асыл деп,
Атын эр Күлчоро коё көр.
Эркек болсо ал бала
Минген аты сур болот,
Өзүмдөн өөдө эр болот.
Карарып күйгөн чок болот,
Качырган жоосу токтолот.
Өлбөй жүрсө ал бала
Он далысы кен болот.
Аман жүрсө чунагым,
Ойротту бузган шер болот.
Эгерде эркек болбой кыз болсо
Кожо, молдо жыйып кой,
Ыйлабас жерге кыйып кой.
Арт жагынан асылым
Аркар атып жеп койгун,
Асыл төрөм Алакем
Туяксыз өттү деп койгун.
Алакең керээзин айтып тургуча,
Алакең кеп-кенешин жыйгыча
Боз ала желек кызыл туу,
Бой-бойлогон ызы-чуу.
Кылычтын учу жылтылдап,
Найзанын учу былкылдап,
Мунарыкты көр, чокту көр,
Бузулбай тийген окту көр,
Кап-кара казган орду көр,
Баатыр, кайнатып койгон шорду көр.
Кан Кожожаш баш болуп,
Камынган кытай колду көр.
Кытайдын түрүн көргөндө
Чалгынга барса чарчабас,
Оорукка жүрсө оорубас,.
Алдыга салса ак жолтой,
Аркадан жүрсө сан колдой,
Ошондо алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы
Жекени белге курчанып,
Жеткилең кара капырга
Жеке кирди кол салып.
Айкырыгы таш жарып,
Акбалтанын Чубагы
Ал дагы кирди согушка.
Манас кандын кырк бөрү,
Кырк жагынан кирди эми.
Жердин жүзү чаң болуп,
Талаанын баары кан болуп,
Тулпарлар туруш бере албай
Айласы кетип жорголоп,
Эчен мыкты балбандын
Боюнан каны шорголоп,
Кең дүнүйө тар болуп,
Кейиптүү булак, тунук суу
Ичерге бенде зар болуп,
Энтигип баспай ат өлүп,
Эсинен талып эр өлүп,
Каралар өлүп, кан өлүп,
Казатка кез болгон жандын баары өлүп,
Нечен мыкты шер өлүп,
Өлгөнүнөн калганы,
Алапайын табалбай,
Найзаларын жөлөнүп,
Нечен ирет кансырап,
Турган экен казатта
Нечен киши алсырап.
Ошондо жылкыдан тулпар ала баш
Акыркы болгон казатта
Алмамбет, Чубак аралаш,
Чалгынга чыкса жол бирге,
Атышка кирсе кол бирге,
Асманда жылдыз козголгон,
Акиреттик дос болгон
Түпөгү кучак сыр найза,
Түздөп кармап имерди,
Азирет тийбес Бээжиндин
Тобун чечип жиберди,
Каарданып бакырып,
Атышта жүрөт эрендер
Манастап ураан чакырып.
Түгөнгөн сайын түтөдү,
Туру суук кара кытайлар
Түбүнөн бери күчөдү.
Зубун-зубун калмакты
Зубуну менен айдаптыр.
Канынан буйрук келгенде
Жер силкинип жайнаптыр.
Топон суу тоздоп кирбеген,
Тозоку кытай эл экен,
Тоодой Манас жаралуу,
Томуктай болгон кыргызга
Тозокту тартар кези экен.
Мунарык тартып жөлөнүп,
Мурунку келген кырк кыраан
Кып-кызыл канга бөлөнүп,
Томпоюп көзгө чаң толуп,
Бүткөн бойдун баарысы
Былкылдабай дал болуп,
Урук-урук көп кытай
Уруусу менен бөлүнүп,
Жердин жүзү былкылдап,
Жайнап калган кези экен,
Алек кылып кытайды
Кечилдин каны Коңурбай
Айдап калган кези экен:
Күрмө кийген манжунун
Күчтүүлөрүн бир болуп,
Таш сайынган кытайдын
Тазаларын бир бөлүп.
Кылыч чапчуу ыктуусун,
Катар айдап алыптыр
Айбалтачан мыктуусун,
Мылтык атчуу көсөлүн,
Кара мылтык карс этсе
Качпай турган эренин
Как алдына салыптыр.
Чогол мылтык чорт этсе
Чочубай турган беренин
Чогултуп айдап алыптыр.
Коңурбай аттуу кан чыгып,
Добушунан жан чыгып,
Бөлөк-бөлөк кытайды
Бөлүп айдап алыптыр.
Жаа тартуучу, жадачы
Дубакерин бир бөлүп,
Балта чаппай, кылыч жок,
Колу менин жайлоочу
Айлакерин бир бөлүп,
Кызыл-жашыл кийинген,
Жоону көздөй бет алса
Аттан мурун түйүлгөн
Кожожашты баш кылып,
Мергендерин бир болгон
Уруусу кырк кан эл экен,
Башынан жоо тийбеген
Бээжинин жаман жер экен,
Түгөнгөн сайын түтөгөн,
Адамдын болгон кени экен.
Каптап кытай келгенде,
Караандуу жоону коргондо,
Күндүзү бүркөк түнү ачык,
Ала канчык шыбыргак,
Алмамбет жайын салды эле:
Ошондо бөксөнүн башы мөндүрлөп,
Жаканын баары жамгырлап,
Асмандан булут сабалап,
Көктөн булут күркүрөп,
Жер жүзүнө камалып,
Тик каптаган кытай журт
Күн көрөргө зар болуп,
Согуш кылган чоң майдан
Найза бою кар болуп,
Жай убакта кыш болуп,
Жабылган кытай, көп манжу
Ошондо кыншылаган кыз болуп.
Кытай үшүп турганда
Ошондо жети миңин майдалап,
Алмамбет, Чубак аты уйкаш
Жеткен жерин найзалап,
Манас деп ураан чакырып,
Күүлөнгөн кара капырды
Ит-Өлбөстүн чөлүнө
Кайра айдап жапырды.
Ошондо Алгаранын оозун
Буруп жүрөт Коңурбай,
Кайра тартып токмоктоп,
Уруп жүрөт Коңурбай.
Ошондо алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын Алмамбет
Коңурбайды коргондо
Алдындагы Сарала
Олбуй-солбуй теминип,
Оң-тетири камчы уруп,
Жеткилеңи Алмаң кан
Коңурбайга жебеден мурун жетти эле,
Жеткен жерде калчаны
Алгаранын үстүнөн
Көмө коюп кетти эми.
Чаначтай мурду барбайып,
Алгаранын үстүнөн
Учуп кетти Коңурбай
Опол тоодой дардайып.
Кан Балтанын Чубагы
Ошондо Коңурбайга жетерде,
Эми жетип башын кесерде,
Ошондо Коңурбайдын кырк төрө,
Чубакка жабылып найза салганы,
Аттан түшкөн калчаны
Алпарып атка мингизип,
Ажыратып алганы.
Алтымыш аяр, сан мерген,
Ак сакалы Кожожаш,
Адырдан тосуп калганы.
Кожожаш мергендиги ашынып,
Бетегеге жашынып,
Кызыл-тазыл кийинип,
Жебеден мурун жүгүрүп,
Алдындагы Чубакты
Аңдып калган кези экен:
Ошондо бармагынан май чыгып,
Каарданган капырдын
Тырмагынан кан чыгып,
Антаңдап шашып сабылбай,
Тиктеген жерден жаңылбай,
Камчы бою капталдан
Ошондо камбыл мерген бир койду.
Баатыр ай, очогор тийди бооруна
Чубактын от чагылды көзүнө.
Ошондо өлөр-өлбөс жан менен,
Жер көрүнбөс чаң менен,
Бээжинден алган сары алтын
Чачып кетти көрдүнбү?
Коркок болуп Чубагын
Качып кетти көрдүңбү?!
Ошондо бүйөнгө тийип белине,
Кан Балтанын Чубагы
Качып кетти элине.
Ит-Өлбөстүн жалгыз жол
Сала качып кутулду,
Аркалуу күлүк Көгала
Акбалтанын жалгызын —
Баатырды ала качып кутулду.
Каражой уулу Кожожаш
Караса козго илинбейт,
Кайда экени билинбейт,
Кайнап жаткан бурутка
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Мөндүрдөй кылып ок атты.
Болот октуу сыр келте
Үнүн үнгө коштуртуп,
Аны менен миң атып,
Анын огу жеткиче
Колундагы сыр жебе
Муну менен жүз атып,
Араан ооз ак жебе
Аны менен элүү атып,
Астындагы сыр келте,
Аны менен кырк атып,
Жайнап огу тийгенде
Ошондо кабылан Серек эр өлүп,
Төлгөчүдөй бөрү өлүп,
Көк жал өлүп, кан өлүп,
Tөө көтөргөн Агаяр
Балбаны дагы өлүп,
Арча кандын Акжолтой,
Ок жанылып ошо өлүп,
Төгөрөктүн төрт бурчка
Төптө кабар берчү эле,
Төтө Шууту дагы өлүп,
Аркан үзөр Акжолтой
Манаска жакын бала өлүп,
Ошондо Байчоро бала дагы өлүп.
Ошондо Алмаң көй кашка
Бээжинге кирип кайрылып,
Жалгыз калды Алакең
Берендерден айрылып.
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Көк жалын Алмаң эр жалгыз,
Көзүнүн жашы он талаа.
Каарданып кагышып,
Алдыңкы кара көп калмак
Качпай туруп салышып,
Падышалап бакырып,
Манастап ураан чакырып,
Алдынкы кара кытайды
Алакең айдап жүрдү сапырып.
Каканчылуу Бээжинди,
Какайлатып кытайды
Камап айдап жүрдү эле,
Ит-Өлбөстүн чөлүнөн
Ары өткөрүп Алмамбет
Айдап келип ийди эле.
Арт жагынан кырк чоро
Такоол болуп калыптыр,
Толуп жаткан кытайдан
Алакең Чубактын өчүн алыптыр:
Бодур кумга келгенде
Боз атчанын бир кырган,
Капталга кирип келгенде
Ошондо, кара атчанын бир кырган
Орто жерин Алмаң шер
Оюп калган кези экен,
Ошондо, бир чекесин кан Төштүк
Союп калган кези экен.
Как ортосун кырк берен
Камап алган кези экен.
Асылын Алмаң киргенде,
Бээжинди көздөй тийгенде
Калың кытай көп манжу
Акылы кетип антаңдап,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыйыны кыргын болгон жер,
Таш сайынган кытайдын
Далайы кыргын болгон жер.
Ошондо, Жаң-жуң баштап каны өлүп,
Кыйындардан Кара балбан дагы өлүп,
Жалгыз жүрөт Коңурбай,
Капа тартып кайгырып,
Жаман болду доңуз ай.
Алгарынын оозун
Буруп жүрөт Коңурбай,
Ошондо, токмоктой болгон айдар чач
Токтоно албай кыйкырып,
Жулуп жүрөт Коңурбай.
Найзакерден ыктуу кул,
Жоонун айласын билген мыкты кул,
Каарданып сабылды,
Ошондо Кожожашка жалынды:
Бөлөгүн айтып нетейин,
Баатыр, өлөңдөн күйгөн өрт жаман,
Өңгөчө, өздөн чыккан жоо жаман,
Сырдашың жаман, сыр жаман,
Сырыңды билип кетти эле,
Жанагы, сырттаның Алмам ит жаман
Жана ачмакчы болду уйкумду,
Көмүрдөй чачты мүлкүмдү,
Кырды нечен журтумду.
Бел байлаган белимди,
Өрттөп ийди ал качкын
Бекип жаткан жеримди.
Ачып кетти уйкумду,
Башында кырк кан журт элек,
Баатыр, кырып кетти журтумду.
Айтканыма көнөгөр,
Бөлөгүн айтып нетейин,
Алмамбетти атып бере көр?!
Акылын калча айтканча,
Аңдып жүргөн Алмамбет
Кылыч колдо кыңгырап,
Айбалта белде шыңгырап,
Сыр найза колдо короктоп,
Ошондо белди бекем байланып,
Күүгүм туман көздөнүп,
Түн жан алгыч түрдөнүп,
Ошондо күнгүрөнүп күүлөнүп,
Жетип калган кези экен
Ач арстан түрдөнүп.
Асты жагын карасаң
Алты миң эрдин сүрү бар,
Аркасына карасаң
Ажыдаардын түрү бар.
Ач болотту шайланып,
Оозунан заары төгүлүп,
Белестен чыкты оркойуп
Ажыдаардай көрүнүп.
Алмамбет түрүн көргөндө
Калча кул, акыл ойлоп алды эми:
Астындагы Сарала
Жарышкан менен мал жетпейт,
Бу каарданган качкынга
Салышкан менен ал жетпейт.
Качымыш болуп калайын,
Муну калың бир шорго малайын,
Колума тирүү бул тийсе
Иттен кап-кайдагы өчтү алайын.
Жети баса бир кыйнап,
Муну ушинтип өрткө салайын.
Ошондо, белеске чыгып Алмамбет,
Сыр бараң менен бир койду,
Каарына чыдабай,
Качып манжу дыр койду.
Ээр белдей белести
Ашып калды Коңурбай,
Астындагы Алгара
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Качып калды Коңурбай.
Манжуну кудай бергин деп,
Тегерегин карабай,
Чындап кууду Алмамбет
Тегеле жанын аябай.
Жеталбай Алмаң сабылып,
Саралага жалынып:
Бүгүн убарлашым Сарала
Башыңды жерге сала көр,
Аркардай арыш ала көр.
Астыңдагы Сарала,
Алакең Сарала санга салды эми.
Ит, ай энкейишке келгенде
Эр калчанын Алгара
Эликтей колу сайылып,
Өр таяна бергенде
Алакеңин Сарала
Жал куйругу жайылып.
Чьщк ылдыйга келгенде
Коңурбайдын Алгара
Букадай мойну бултулдап,
Өр таяна бергенде
Алакеңдин Сарала
Чакмактай козу жылтылдап,
Капырыңдын Алгара
Энкейишке киргенде
Узап кетет закымдап,
Өр таяна бергенде
Алакеңдин Сарала
Жетип барат такымдап.
Күрпүлдөктүн кайкы кыр,
Энкейтип кууп алды эми.
Кубалашкан какыр туз,
Ошол какыр түзүңдө
Суур казган ийин жок,
Буурусун тийген чийин жок,
Жилик чагар ташы жок,
Ангек, чункур анда жок,
Туз талаага келгенде
Сарала менен чу коюп
Асыл шерин жетти эми,
Жеткен жерде калчаны
Оң далынын күзгүгө,
Алакең, оңтойлоп муштап кетти эми.
Ошондо, астындагы Сарала
Муштаганда калчаны
Аргып-аргып түйүлүп,
Ошондо, сынып кетпей сыр найза
Түпкүч болуп ийилип,
Эси ооп калчанын,
Ээринен арт кетти,
Үзөңгүдөн бут кетти.
Көзү кетип алактап,
Буту кетип салактап,
Сан манжу черик кайдалап,
Айласы кетип Коңурбай
Куюшканды кармалап,
Бегирээк кейип бакырып,
«Мөндүлөп» ураан чакырып,
Эстесе сөзү кеч болуп,
Ак жолтой тууган Алакең
Түп этектен алсам деп
Эки көзү төрт болуп,
Колума тийсе капырды
Курмандыкка чалсам деп.
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай,
Этектен кармай каларда,
Узунунан салаарда,
Койдой башын кесерде,
Коондой ичин жарарда
Ошондо, Аргын кан уулу Ажыбай
Желиккенден кыйкырып,
Алаке деп чакырып,
Ээликтирип жулкунтуп,
Азизкандын беренин
Энтиктирип булкунтуп,
Кайра тартып жетелеп,
Өчкөн отун тамызып,
Өлгөн жанын тиргизип,
Андай кылган себеби:
Кызыккан бойдон калчаны
Кызырдуу Алмаң кайран эр
Кыйындап кууп алыптыр,
Бээжиндин дүмөк капкага
Алакең, жарым бута калыптыр.
Кытай кармап союуга
Алакеңе жакындашып калыптыр.
Бул азабын коргондо
Аргын кандын Ажыбай
Алакеңди кыйкыртып коштоп алыптыр:
Алаке, казып койгон ору бар,
Качымыш болуп Коңурбай
Кайната турган шору бар,
Балта менен чабуучу
Байкасаң нечен зору бар.
Коңурбайдын кара аты,
Кара атынын бар эле
Капталында канаты.
Ирмешине жан жетпейт,
Учкан карга болбосо,
Мындан бөлөк мал жетпейт.
Кечилдин каны Коңурбай,
Буга, алышкан менен ал жетпейт,
Кубалай берсең теңелип,
Ачуу шайтан, акыл дос,
Алоокенин Коңурбай
Тирүү кармап албайбы ай,
Эки көзүн тең чукуп,
Бул азапка салбайбы ай.
Кап-кайда кегин албайбы,
Балааны мындай салбайбы.
Сыргак, Чубак эриң жок,
Алаке, түбү түптүү капырга
Теңеле бербе жөнү жок!
Бел байлаган белиң жок,
Белине тануу кылуучу
Берениң Сыргак шериң жок.
Карагандан как жалгыз,
Ушинтип, кайрыларың дагы жок.
Оозун жыйып алгыча
Алты миң калдай, сан кытай,
Аралаша кол салып,
Жабыла баары жеткени,
Ойронун Алмаң шериңди
Ортого алып кеткени.
Жаман жанга күч келип,
Найзалар сынып бүктөлүп,
Алаткүн дүйнө оңбой кал,
Аманат жанга күч келип,
Мөндүрдү көр, чокту көр,
Бөлүнө тийген окту көр,
Жамгырды көр, жааны көр,
Жабыла тийген окту көр.
Жанжундап ураан чакырып,
Жабылган кытай колду көр,
Кожожаш өндүү зорду көр.
Кылымдын баары козголуп,
Тополоңу тоз болуп,
Бейжай кытай күчөптүр
Бээжинден бери козголуп.
Каражой уулу Кожожаш
Каарданып туруптур,
Каныңыз Алмаң төрөгө
Катуу амал кылыптыр.
3-бөлүк
Катуу амал кылган себеби
Каражой уулу Кожожаш
Көк байталын токуган,
Алакеңден Кожожаш
Алты айча мурун окуган.
Адис болгон эр ошол,
Атка оюнчу, жоо күлүк
Амалды салар кези ошол.
Алтымыш күнү атышып,
Караса козго илинбейт,
Капыр кыйын Кожожаш
Кайда экени билинбейт.
Кызыл найза зулпукор
Кынап жүрөт Алмаң шер,
Баягы кыйрашкан кыргын казатта
Чыдап жүрөт Алмаң шер,
Темирден тарткан капырдын,
Торунда жүрөт Алмаң шер.
Кара калмак, шибенин
Колунда жүрөт Алмаң шер.
Күнү да жок, түнү жок,
Күн мезгилин алган жок.
Азизкандын чолпону,
Капырай, өлгөн менен арман жок.
Ит-Өлбөстүн чөлүндө,
Күркүрөгөн Күн-жаң-жуң
Күчөп кыргын саларда,
Азизкандын Алмамбет
Айлакер эриң жетти эле,
Күпчөрдөй болгон Жаң-жунду
Боз кериктин үстүнөн
Болжолу жок кайран шер
Көмө коюп өттү эле.
Алакеңдин ач албарс,
Кызыгып кындан тартканда
Кан ичпей кынга кирбеген,
Ирмесе куру кайтпаган,
Таш чапса бөлбөй жүрбөгөн
Ойкуманы колго алып,
Ошол тушта манжуга
Ойронун Алмаң жетти эле,
Жеткен жерде Жаң-жуңду
Он эки бөлүп кетти эле.
Ай-жан-жуңу өлгөн соң,
Алоокенин Коңурбай
Жалгыздыкты көргөн соң,
Каарданып бакырып,
Кожожашты чакырып:
Бел байлаган белимди,
Бейлеп турсаң, Кожожаш,
Кырып ийди бу качкын
Мелтиреген шеримди.
Калың казды, орумду,
Кайнатты далай шорумду,
Кырып ийди көрдүнбү,
Кыйла кытай зорумду.
Жүргөнүнөн чаң чыгат,
Добушунан жан чыгат.
Умачтай ачты уйкумду,
Упурак кылды журтумду.
Аны айтып Коңурбай
Калың кара колуна
Капта деп кылды өкүмдү.
Кайраттанып каканчын,
Калың кытай жыйылды.
Уялуу журт кытайдын
Урушу кайдан тыйылды,
Жалгыз Алмаң кой кашка,
Жалпы кытай жыйылды.
Жабылып кытай аянбай,
Жалгыз Алмаң берендин
Башына салды кыйынды.
Кара жаак ач болот
Колдо жүрөт кыңгырап,
Кожожаш менен Коңурбай,
Бул экөөнөн башканы
Бучкагына теңебей,
Алакең жүрөт зыңгырап.
Жамгырдай кылып жаа тарт
Жалпы кытай жабылып,
Жөө күлүк менен Канжаркол
Бир жагынан камынып,
Алтымыш күн алышып,
Бир жагынан Каражой
Кытайлар аңдып калышты.
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай
Керүүдөн чыкты керилип.
Коңурбайды көргөндө
Кан Алмамбет жалгыз кул
Каарданып туралбай,
Сарала менен самсытып,
Сандыргалуу Алмамбет
Ачып көздү жумганча,
Андай-мындай дегиче,
Коңурбайга жетти эми.
Жеткен жерден Алмаң шер
Алгаранын үстүнөн
Кечилдин каны манжуну
Көмө коюп өттү эми.
Сарала менен бурулуп
Кан Алмакең жеткиче,
Айбандан күлүк Сарала
Тизеси жерге бүгүлүп,
Жыгылып кетпей, сүрдүгүп,
Мүдүрүлүп кеткени,
Башында алтын калканы
Учуп жерге кеткени.
Ат оюнчу жөө күлүк,
Казыналык чоң мерген
Каражой уулу Кожожаш
Мергендикке тазасы,
Мелтиреп кармап сыр бараң
Белен турган машасы.
Башында алтын калканын
Берен Алмаң көй кашка
Көтөрүп башка салгыча,
Аманат жанды бекитип,
Бек камынып алгыча
Тартып ийди Кожожаш,
Талкан болду асыл баш.
Алакең окко учканда
Кап-караңгы түн болду,
Кайрылгыс мүшкүл күн болду.
Кайран шерден айрылып,
Калың кошуун кайгырып,
Кан Алмамбет өлгөндө
Калайык ыйлап, кан ыйлап,
Калың кошуун баары ыйлап.
Ээр токум үстүндө,
Туйлап чыкты Сарала,
Жанбашка ок жанылып,
Үч бут менен жүгүрүп,
Аманат жанын моминтип
Кыйнап чыкты Сарала.
Бетеге башын кайсактап
Оттоп чыкты Сарала,
Кулуну калган бээдей
Тура калып кишенеп,
Жоктоп чыкты Сарала.
Кыймалуу жактан чалдырып,
Кыйындардын баарысын
Кытайга белек алдырып,
Каран башка күн түшүп,
Күн көрүнбөй түн түшүп,
Бээжинге кирип кайрылып,
Берендерден айрылып,
Каз айланбас зоосу жок,
Караан тарткан кошунду
Ажыратып алуучу
Алмамбет баатыр тоосу жок.
Алакандай кошуунду.
Нечен азап көрдү деп,
Алты күлүк ат менен,
Алакандай кат менен
Эр Манаска чаптырды.
Ырамандын Ырчыуулу,
Ычкыры түпөк кырк муундуу,
Айкырык салып кеп айтып,
Арстаным Манас деп айтып.
Бел байлаган белдерден,
Белгилүү Манас кабылан,
Айрылдык асыл шерлерден.
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Согушуп жатып кайрылдык,
Алмамбет, Чубак арстан шер,
Улак кандын Сыргак эр,
Кырк кыраандын ичинен
Он экиден айрылдык.
Калыңдап казды оруңду,
Кайнатып минтип шоруңду,
Өлтүрдү Алмаң чоңуңду!
Бейжайлуу кытай калың журт
Момундай салды сонунду.
Бейпай кылды белиңди,
Кырды кошун элиңди.
Кыйыным Алмам дагы жок,
Баатырым, ким токтотот чебиңди?
Кырк кан эли козголуп,
Кытайлар каарданып калыптыр,
Каканчылуу Бээжинден
Кез болгон адам оң болбойт,
Каражой уулу Кожожаш
Ошо келип калыптыр!
Эр Кожожаш келгенде
Музбурчак, Көкчө кан өлдү,
Бу Бээжинге кезиккен жандын баары өлдү.
Деп ошондо муну айтып,
Өлбөй-житпей шалайып,
Алакандай жазган кат,
Караса Манас алайып
Алакең жазган кат экен,
Катын тиктеп караса
Кайгырып жазган кайран шер:
Арстан Манас, жан достум,
Атыңды оңдоп токуп кет,
Арстаным достум, өлдү деп
Жакшылап куран окуп кет.
Күн тийбес шаарың бузуп кет,
Көп токтобой бул жерге
Күдөрүң менден үзүп кет.
Алакең катын көргөн соң,
Каарданып кеп бүтөп,
Ошондо кабылан Манас оңгурап
Каңырыгы бек түтөп,
Ителгидей кайран көз,
Ирмебей көзгө жаш алып,
Жаралуу Манас жабыркап,
Кабырга сөөгү сөгүлүп,
Каныңдын көөнү бөлүнүп,
Каарданып күрүлдөп,
Арстандай көзү жайнады,
Каалгадай кайран тиш
Канын Манас кабылан
Бөлө-бөлө чайнады:
Эгиз козу түгөйүм,
Эгиздерди жеп алып,
Эми кантип жүрөйүн!
Алданын салган буйругун
Моюнга келди, көрбөсөм,
Асылдардан айрылып
Аңкайып куру тартканча
Мен Бээжинге кирип өлбөсөм!
Кечилдин каны Коңурбай
Башын кесип албасам,
Каражой уулу Кожожаш
Алмамды сойгон беренди
Кармап алып талаага
Курмандыкка чалбасам
Манас болбой өлөйүн,
Кыйындардан айрылып
Кыйналып карап тургуча
Туубай туна чөгөйүн!
Күрмө кийген калдайдын
Күчтүүсүн кармап алайын,
Таш сайынган кытайдын
Тазасынан өлтүрүп,
Алмамбет өчүн алайын!
Кан Манас минтип турганда
Берендин баары күйүнүп,
Кайраты жок жамандар
Кайран жандан түнүлүп,
Көздөрү кетип алайып,
Көп журтун кейип турду эле.
Колдогону Кожосан
Колтугунда камынып,
Кара чаар арстан
Капталында чамынып,
Кытайга кыргын салууга
Кыйынын төрөң камынып,
Тулпардан сонун Аккула,
Желгенине жел жетпес,
Басканына мал жетпес,
Кара байыр казанат,
Калбыр опко жез канат,
Алты ай минсе арыбайт,
Асылыңдын Аккула
Алтымыш асый болгуча
Азуусун сөйкөп карыбайт.
Ок өтпөгөн суп жабуу,
Каныкей бейбак жасаган,
Аккулага куп жабуу.
Айбалтаны колго алып,
Каарданып күпүлдөп,
Ошондо Манас дүпүлдөп,
Бек кармаган чеп таштан,
Берениң Манас кой кашка,
Арстан кайдан аянып,
Ак келтени таянып,
Ичке басып төтөлөп,
Аккуланы жетелеп,
Короздой болгон кайран шер,
Колдоюп карап турганы.
Ошондо Каражой уулу Кожожаш
Тизеси жерге бүгүлүп,
Жебеден мурун жүгүрүп,
Мергендиги ашынып,
Кызыл кийим кийинип,
Бүргөдөн бетер түйүлүп,
Белесте кара кыяга
Кожожаш жетти жашынып.
Манастын өзүн атса ок өтпөйт,
Астындагы Аккула
Аңдып турган Кожожаш
Омурткага бир койду.
Жебенин огу жеткени,
Жеткен жерде Аккула
Ооз омуртка сөөгүн
Таарый берип кеткени.
Кабыландын Аккула
Күрөөдөн кара кан кетти,
Күрсүлдөп Манас султаның,
Падышаңдан ал кетти.
Кабыландын Аккула
Бир кишенеп алганы,
Тегеренип Манаска
Ээгин артып калганы.
Ошондо көрдү Манас кан
Дүнүйөнүн жалганын.
Нардай күлүк Куланын
Кашык каны калбады,
Коштоюн десе турбады.
Кутпаны көздөй бет алып,
Too кулаган эмедей
Кургуруңдун Аккула
Ошо кезде сулады.
Азаптуу дүйнө оңбо деп,
Арман бир кылып тура албай,
Падыша бармакты жара чайнады.
Алача моюн ак шамшар,
Ала коюп кайран шер,
Аккуланы чалганы.
Өлчөөсүз дүйнө оңбой кал,
Өлбөй кантип жетем деп,
Таласты аман мен көрсөм,
Кагылайын Куламдын
Жайылган жибек көкүлүн
Белекке жыттап кетем деп,
Кулагы менен көкүлүн
Берениң кесип алды эми.
Куркурата кур жыттап,
Куушуруп кармап бур жыттап,
Курдашым Кулам деп жыттап,
Берениң Манас көк жал кан
Мээнеттүү канча күн түшүп,
Бек кейип турду кабылан.
Берениң кайдан аянып,
Ак келтени таянып,
Аккула окко учуруп,
Алмамбет шейит кечирип,
Канатынан кайрылып,
Кара бир кылып отурган
Кан Чубактан айрылып:
Алмамбет астыга жүрсө ак жолум,
Сыргагым айдап жүрсө сан колум.
Сан колумдан айрылып,
Сары оору тиер кез беле?!
Сандыргалуу Чубагымдан айрылып,
Ушинтип кетер чак беле?!
Кечээ Жылгындынын оюнда,
Кең Таластын боюнда,
Жаяны кесип жечүү элем,
Жанымда Чубак бар болсо,
Жаңжунду бузам дечүү элем.
Тынч жатканда курган жан,
Казыны кесип жечүү элем,
Кадырман Алмамбет карап турганда,
Мага кагышчуу кайда дечүү элем.
Кара болот зулпукор
Көөлөшөрмүн дечүү элем,
Карап Сыргак турганда
Он сегиз миң ааламга
Курган жан жөөлөшөрмүн дечүү элем.
Ок өтпөгөн келбото
Кийишермин дечүү элем.
Ойрондор болсо жанымда
Он сегиз миң ааламга
Мен тийишермин дечүү элем.
Нарга жүгүң артып кет,
Айласы жок шум жалган,
Эми аманатың тартып кет,
Кыясы кымбат Бээжинден
Кызылды минсем өтөмүн,
Эрендерден айрылып
Эми жангыз кантип кетемин?!
Адырда жылкы алабаш,
Аргымак, буудан аралаш,
Аны жыйып алуучу
Аркада эркек бала жаш.
Арбайтып жалгыз таштабай,
Алмамбет, Чубак ала жат.
Аккуламдан айрылып,
Арбайып жөө турамын,
Алмамбет, Чубак тууган жок,
Эми кандай гана айла кыламын?!
Ошо кезде айкөлүң
Каарданып калды эми,
Асынганда айдалынын айнеги,
Айкашкан жоого бир койсо
Аманат жандын баргеги.
Кечээ кабылан Манас кан заадам
Ырыскысы Алтайда
Жөнөп жаткан кезинде,
Энекеси Чыйырды
Төрөп жаткан кезинде,
Кудай кылган убара,
Байбиченин алдына
Келген экен ошондо
Бир аксакалчан дубана.
Байбиче айтканыма көнгүң деп,
Арстан экен бу бала,
Жашы он экиге келгенде
Аманат кылып бергин деп
Ошондо берген болот ок.
Кайкайып турган кайран бел
Бүктөлгөндө атсын деп,
Алмадай болгон куу башка
Күч келгенде атсын деп,
Аманат жандан түңүлүп,
Жадаганда атсын деп
Төрөгөндө оозандырып табыштап,
Ойрон энең Чыйырды,
Каныкей экөө биригип,
Бекитишкен ал окту
Ак олпоктун жакасына табыштап.
Жакасын кармап салбырап,
Жанагы көк жал турганда,
Алмамбет санап күйүнөт,
Жакага тиккен жалгыз ок,
Колго топчудай болуп илинет.
Ок колуна тийгенде
Кабылан токтобой сого калды эми.
Жакшы атар жарым дарыны
Кабылан ак келтенин оозуна
Күпсөрдөн алып куйду эми,
Баягы касиеттүү болот ок
Күр дегизе урду эми.
Жеткилең кылган дүрбүнү
Жети имерип толгоду.
Жеткен жерди көргүн деп,
Падыша жети аркан жерге болжоду.
Тобокел деп дүрбүнү
Оң имерип толгоду.
Кайран төрө кабылан
Кайра байлап кабыштап,
Кадимки чоң дүрбүнү
Аккелтенин үстүнө
Кошо байлап табыштап,
Асыл төрө туйгунуң
Аккелте колго алды эми.
Ээр белдей кара таш,
Эрикпей кармап падышаң
Ошондо арта салды эми.
Мунарыктап учтанган,
Булуңгур болуп бурчтанган,
Буйруксуз кара капырдын
Бурчун көрүп калды эми.
Кумурскадай кайнаган
Журтун көрүп калды эми:
Жер айланып тоз болгон,
Кабар алып канынан
Токсон Бээжин козголгон,
Эчен сонун жан болгон,
Каарданып мактанып,
Бээжинге Кожожаш чочко кан болгон.
Бейилдүү кара капырдын
Бектерин жыйнап алыптыр,
Берени калча, Кожожаш,
Баарысы тогуз кан болуп,
Алар мактанып жатып калыптыр.
Чынчы кандан Кожожаш,
Чын мактанып алыптыр:
Кара сууда кеме жок,
Кытайлар, кайран башым турганда
Силерге каш кайтарар неме жок,
Өзүмдөн башка төрө жок.
Атышып кыргын болгондо
Буруттун Алмамбетин аңтардым.
Акбалтанын Чубагын,
Аңылдаган чунагын
Бу Бээжинден каңтардым.
4-бөлүк
Чындап жиним келгенде
Болоттон согуп ок кылдым,
Кара калпак кыргагын
Бу Бээжинден жок кылдым.
Кайраты жок жаманын
Тирүү бойдон кармадым,
Каарыма тийгенде
Кан Кыргызды курчап калган кези экен.
Казылган кара ор экен,
Бет алдында дүмпөйгөн,
Белеспи десе эл экен.
Бейли курган көп кытай
Берениң Манас баш кылып
Алакандай кошуунду
Бейпайга салган кези экен.
Ошондо Бакай кан заада
Санаган ою бөлүнүп,
Кан аралаш чиркин жаш
Канымды кайдан табам деп
Ошондо акирек ылдый төгүлүп.
Көөдөнгө батпай көп санаа
Көк жалды кайдан табам деп,
Көзүнүн жашы он талаа:
Алты шердин кенжеси
Атышып кытай сойду деп,
Талаада сөөгү көмүлбөй,
Менин айкөлүм кайда болду деп,
Бел байлап белес белимден,
Айрылдымбы ушинтип,
Айкөл Манас шеримден?!:
Бүгүнкү көргөн эртең жок,
Алдап жүргөн сен белен,
Атаңдын көрү дүйнө чок!
Кызырдуу айкөл шеримди
Кытайлар кыйкырып байлап алган го,
Караса көзгө илинбейт,
Кайсы экени билинбейт,
Каканчын кандын алдына
Кабыланды тартуу кылып салган го?!
Кейип Бакай көп ыйлап,
Кененим султан деп ыйлап,
Чай алган тоонун кентинде
Токтоп жүрөт зор Бакай,
Жан биргем, Манас кайда деп,
Жоктоп жүрөт эр Бакай.
Астындагы көк тулпар,
Сабап жүрөт зор Бакай,
Кабыланга кайгырып,
Каршы-терши жыгылган
Кырылган кытай өлүктөн
Карап жүрөт зор Бакай.
Өлбөй тирүү жүргөндө
Не муразга жетем деп,
Кыдырлуу шерден айрылып,
Тирүү кантип кетем деп,
Минген аты көк тулпар,
Коштогону Нарбуудан,
Ошо кезде Тайбуурул
Асый чыкма мал экен.
Ак жолтой Бакай кабылан
Эрикпеген жан экен.
Асый чыкма Буурулдун
Көкүлү көк жибек менен түйүлүп,
Куйругу куу шайы менен шүйүлүп,
Ок өтпөс жабуу жабылуу,
Буурулдун башында үкү тагылуу.
Туудурдум деген ата жок,
Туудум деген эне жок,
Белгилүү кандын Сайкалы
Белекке берген Нарбуудан,
Карача кандын Сайкалы
Тартууга берген Нарбуудан,
Жетелеп Бакай Кожосан,
Бадана кийип балкылдап,
Падыша Бакай жаркылдап,
Жеткилен Манас достуна
Жетип берди Буурулду,
Белгилүү Манас канына
Белекке берди Буурулду.
Кытайдан кыстоо көп азап
Көргөндө берди Буурулду,
Киши көрбөс дүмөктү
Көргөндө берди Буурулду.
Бендеси көрбөс азапты
Тартканда берди Буурулду,
Мелтиреп кармап кайран шер
Ак каңкыны артына
Артканда берди Буурулду,
Азапты Манас каныңыз,
Моминтип, тартканда берди Буурулду.
Азапты тарткан себеби
Аккула окко учкан жер.
Канатынан кайрылган,
Кара кылып отурган
Кан Чубактан айрылган,
Баатырдын артыкча кеткен чамасы,
Шейит болуп ал өлгөн
Улаккандын баласы.
Кара болот кыргагы,
Шейит болгон Бээжинден
Караан кылган Сыргагы.
Баатыр канкор төрөнүн
Аккуладан айрылып,
Баатыр Бакай барбаса
Баатырдын, колго түшөр убагы.
Бек кайгырып кайран шер,
Ак келтени таянып,
Баатырың, капаланып калыптыр.
Кара кытай көп манжу,
Бу капасын билгенде
Тирүү кармап алам деп
Кабыланды тегеректеп калыптыр.
Теги жандан түңүлүп,
Теңизиң араң турганда
Тең курбу Бакай кабылан
Теңизиң жетип барыптыр.
Атышка кийген суп чепкен
Асылым достум кийгин деп,
Алты айга чыдайт Нарбуудан,
Белекке алып мен келдим,
Береним төрөм мингин деп,
Өчкөн отун тамызып,
Арбайып жөө турганда
Баатырдын өлгөн жанын тиргизип,
Тиргизип минтип жүргөнү
Ободон жылдыз козголгон,
Бакай менен Манасын
Алты жашта дос болгон.
Ак буудай унун чайнашкан,
Келем шарип кармашкан.
Достусу жөө турганда
Тоодой Бакай токтобой,
Түшө калып жүгүрүп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Нарбуудандын үстүнө
Булгаары тердик, ак токум,
Бурчтап кылган Каныкей,
Ошол Нарбууданга чак токум.
Алмамбет кылган ак каңкы,
Алдыңкы кашы ак алтын,
Арткы кашы чылк күмүш,
Эки каптал эн темир,
Курч уютуп машаган,
Курдашың Алмаң жан достуң,
Кабыланга куп ылайык жасаган.
Эңкейиште эзишсе,
Тамандашып айкөлүң,
Эчендер менен кезишсе
Ээри кыйрап кетет деп,
Шашылыш жерде айкөлдүн
Ажалы бөөдө жетет деп
Артык кылган ак каңкы,
Аккулага чак каңкы,
Алып Манас токуса
Асый чыкма Буурулга
Тердигине тердиги
Тепчип койгон эмедей,
Куюшканга куюшкан
Куюп койгон эмедей,
Басмайылга басмайыл
Бап келтирген эмедей.
Ошондо Манас көйкашка
Шашып намаз окунуп,
Нарбуурулду токунуп,
Кара калмак солоонду
Алтай айдап кирем деп,
Каңгайда кара кытайды
Бээжинди көздөй сүрөм деп,
Колума тийсе Коңурбай
Тирүү кармап алам деп,
Каканчылуу Карыкан
Курмандыкка чалам деп,
Курдашым Алмам, Чубактын
Ушинтип кегин алам деп,
Каарданып дүрүлдөп,
Кабылан Манас күрүлдөп,
Арстандай көз жайнады,
Каалгадай кайран тиш
Кабылан Манас каныңыз
Бөлө-бөлө чайнады.
Шамал чыгып оозунан,
Тиктесе көздөн кан чыгып,
Чын кайра атын көргөндө
Караганда жан чыгып,
Кан ичмеси кармаптыр,
Кайра тартпай кыргынга
Кабыландын камынып калган кези
Алтын жаак айбалта
Билекке кынай чалды эми,
Алыска атар Ак келте
Ай далыга салды эми.
Асмандан түшкөн алты курч,
Манас алган зулпукор,
Кызыгып кындан тартканда
Кан ичпей кайра кирбеген,
Каарданып имерсе
Бүлүк салбай жүрбөгөн,
Ташты шилтеп чапканда
Кылт этип мизи калбаган,
Касташкан артык жоо келсе,
Каршы-терши шилтесе,
Кайран жанды кубанткан,
Шилтештен мурун баш кескен,
Манас кандын зулпукор
Кынай белге чалды эми,
Баягы жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана торгой көз,
Келеме бото, кең күрмө —
Келишимдүү Ак олпок,
Келеп темир мадаткан,
Келтенин огун жадаткан,
Найзанын учу отпогон,
Жебенин огу жетпеген,
Жеткилең катын Каныкей
Жети жыл араң эптеген,
Самаркан менен Букардын
Орто жерин чалдырган,
Ойрон катын Каныкей
Ошондон була алдырган,
Курч темирдин өгөндү,
Майда кумдун эленди,
Желим менен карматып,
Ортосуна салдырган.
Ашаганда машаган,
Артык катын Каныкей,
Айла менен жасаган.
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Тиштеп жатып олпокту
Кашка тиши жадаган,
Тиктеп жатып олпокту
Кара көзү кардыккан,
Мээнет катын Каныкей
Берени султан Манаска
Белекке берген Ак олпок.
Сыртынан Манас зыңгырап
Ак олпокту кийди эми,
Асмандан түшкөн ак кисе,
Айкырып белге чалды эми.
Тутам жери кырдалуу,
Тутам жери сырдалуу,
Туйгунуңдун сыр найза
Чымын консо чыңк эткен,
Камчы сап тийсе кокустан,
Добулбастай заңк эткен,
Каарданып канкоруң,
Сыр найза колго алды эле,
Асаба колдо калкылдап,
Нар кескен, айбалталары,
Бүткөн бойдо жаркылдап,
Астын сала бергенде
Ач арстан сүрдөнүп,
Аркасын сала калганда
Ажыдаардай түрдөнүп,
Кабылан Манас эр ошол,
Кыраандардан айрылып,
Кырылышар кези ошол.
